Zweeds pandemie- en evaluatiebeleid beste van de klas qua gezondheid en vrijheid.

Analyse van cijfers, evaluatierapporten en wetgeving.

“From a human perspective, it was easy to understand why so many were reluctant to face the numbers from Sweden. For the inevitable conclusion must be that millions of people had been denied their freedom, and millions of children had had their education disrupted, all for nothing”. [1]

“Infection control measures shall be based on science and proven experience and shall not go beyond what is justified in view of the danger to human health. Measures shall be taken with respect for the equal dignity and privacy of all persons. Where measures concern children, particular account shall be taken of the best interests of the child. Measures to which the individual objects may be taken only if no other option is available.”

(Zweedse Communicable Diseases Act, Sectie 4)

Paul De Hert (Hoogleraar Vrije Universiteit Brussel- Hoofddocent Tilburg Universiteit)

Abstract

Terwijl de meeste andere landen in 2020-2021 strikte lockdownregels oplegden, was de Zweedse strategie gebaseerd op advies, aanbevelingen en vrijwillige maatregelen. Niet iedereen was daar blij mee. "Zweden had moeten kiezen voor strengere en indringender maatregelen ter preventie en bestrijding van de ziekte", oordeelde de Zweedse Corona evaluatiecommissie in een interim-rapport van oktober 2021.[2] Vier maanden later, in februari 2022, produceert deze Commissie een eindrapport dat veel gunstiger is en opent met deze vaststelling: “In vergelijking met de rest van Europa heeft Zweden de pandemie relatief goed doorstaan en behoort het tot de landen met de laagste oversterfte in de periode 2020-2021”. In het rapport wordt de oorspronkelijke kritiek dan ook aanzienlijk verzacht.

Dat positieve geluid verbaast. Zweden wordt soms kritisch aangepakt in de media en wetenschappelijke literatuur. Onder leiding van een Belgische wetenschapster werd bijvoorbeeld in 2021 een verwijtend artikel gepubliceerd over het Zweeds pandemiebeleid.[3] In november 2022 verscheen een artikel in The Lancet met opnieuw een slecht rapport over Zweden.[4] In België, -met zijn hoge sterftecijfers en vele drama’s in rusthuizen-, wordt opvallend vaak negatief over Zweden gepraat wordt, alsof er helemaal niets te leren valt. Auteurs zoals Boudry en De Ceulaer stellen dat het land sowieso onvergelijkbaar is met België: het is geen immigratieland of doortochtland, het is minder bevolkt, de Zweden zijn gezonder, de Zweden knuffelen minder dan Belgen, het Zweeds beleid is op sommige punten wel degelijk streng met forse boetes, de Zweden zijn gezagsgetrouwer en kunnen vertrouwd worden in tegenstelling tot de eigenzinnige ‘koppige’ Belgische en Nederlanders.[5] Wat ook altijd terugkomt is dat Zweden in vergelijking met de buurlanden Denemarken, Noorwegen en Finland slecht presteerde.[6]

Blijven deze kritieken overeind staan in het licht van het hoger aangehaalde gunstige Zweedse eindrapport van 2022? Waarom is het zo stil in de media over dit rapport? Waar blijven de vele critici van het Zweedse model vandaag nu er duidelijkere cijfers zijn? Of beter, wat is er nu werkelijk gebeurd in Zweden en waarom die positieve evaluatie in eindrapport van de Zweedse Corona evaluatiecommissie (in februari 2022), terwijl deze in haar interim-rapport van oktober 2021 nog zo kritisch was?

Een analyse lijkt dus op zijn plaats. We overlopen Zweedse cijfers over sterfte en sociaaleconomische schade als gevolg van pandemierestricties, en bespreken het Zweeds evaluatiebeleid door de genoemde Zweedse evaluatiecommissie. We staan stil bij een theoretische maar belangrijke discussie over het voorzorgsbeginsel en de Zweedse wetgeving van de afgelopen jaren. De Zweedse Corona evaluatiecommissie gebruikt dat beginsel als een belangrijk argument tegen het gevoerde beleid, maar we zijn door dit argument niet overtuigd. Integendeel, juist in het licht van het voorzorgbeginsel, correct geïnterpreteerd, krijgt het Zweedse beleid glans.

De niet aflatende kritiek op het Zweedse pandemiebeleid

Zweden haalde in de eerste dagen van de pandemie de krantenkoppen toen het, in tegenstelling tot de meeste andere landen, geen lockdown of sluiting van scholen invoerde. In plaats daarvan werd gekozen voor een mildere aanpak, waarbij sociale afstand, thuiswerk en een beperkt gebruik van gezichtsmaskers werden aanbevolen. Wel werden bezoeken aan bejaardentehuizen verboden, openbare bijeenkomsten beperkt en openingstijden van bars en restaurants beperkt en wed in december 2020 en januari 2021 gebruik gemaakt van een covid vaccinatie certificaat om onder meer om indoor evenementen van meer dan 50 personen.[7]

Van een hard Zero Covid-beleid was in Zweden evenwel nooit sprake.[8] In het begin van de pandemie gingen sommige scholen en kantoren kort dicht, maar daarna weer open. Restaurants sloten nooit. Bedrijven bleven open. Kinderen onder de 16 jaar gingen naar school.

Het contrast met China en de rest van de ‘Westerse wereld’ was groot en opmerkelijk omdat 2020 en 2021 beheerst werd door consensusdenken rond strikte pandemiemaatregelen (‘there is no alternative’). Deskundigen vielen wereldwijd collega's aan die een minder draconische aanpak voorstonden. Kranten sloten hun opiniepagina voor bepaalde stemmen. Zelfs binnen de wetenschappelijke wereld werd elke oppositie tegen de dominante consensus gehekeld, en soms gecensureerd.[9] Een alternatieve pandemiestrategie gericht op het beschermen van risicogroepen ('focused protection') zoals uitgekend door internationale wetenschappers in the Great Barrington Declaration (oktober 2020),[10] werd in The Lancet nog dezelfde maand van repliek gediend in het John Snow Memorandum,[11] dat sprak van een 'dangerous fallacy' en strikte Zero Covid maatregelen (in het bijzonder grenssluitingen) voorstelde naar het model van Japan, Vietnam en Nieuw Zeeland (alsof heel de wereld uit eilanden bestaat) en de idee om vooral risicogroepen te beschermen op zich een slecht uitgangspunt vormt. [12]

Het Zweedse "light touch"-beleid werd, net zoals de Barrington Declaration, als een ramp neergezet door the New York Times en Reuters gevolgd door andere media. Ook in medische tijdschriften werd het Zweeds beleid verketterd door Zero Covid-wetenschappers die zich verbaasden over de tegendraadse Zweedse politiek.[13] Concreet misten deze wetenschappers dingen die Zweden niet deed maar andere landen wèl. Ze misten met andere woorden de ‘standaard’ overheidsmaatregelen rond meer testen en opsporen, verplicht gebruik van mondmaskers, voorschriften rond het handhaven van fysieke afstand en ventilatie en ook het gebruik van quarantaine of lockdowns.[14] In hun kritiek speelde ze vaak op de persoon, in dit geval Anders Tegnell, de architect van het Zweedse coronabeleid en hoofd van de Public Health Agency of Sweden (Folkhälsomyndigheten). Deze in Zweden razend populaire beleidsman zou een absurd beleid ‘dicteren’, gesteund door ‘een partijdige media zonder onderzoeksjournalistiek’. Zijn geviseerd beleid steunde volgens critici op te grote voorzichtigheid bij het beperken van de vrijheden, op vrijwillige gedragsbijsturing en op minimale overheidsinterventie.[15] Die voorzichtigheid verklaart waarom het Zweedse agentschap lang adviseerde tegen het gebruik van (gezicht)maskers als preventiemaatregel in indoor settings en op het openbaar vervoer.[16] Pas eind 2020, veel later dan andere landen, veranderde het Agentschap van koers en werden individuen aangespoord om een masker te dragen bij het gebruik van het openbaar vervoer.[17] Voortschrijdend inzicht heet dat in België, maar deze ‘aarzeling’ zou bij de critici het Zweeds agentschap blijven achtervolgen. De stok om Zweden - in het bijzonder Tegnell en zijn mentor professor Johan Giesecke die hem bij de overheid binnenhaalde- te slaan, waren de slechte Zweedse sterftecijfers, die vooral genoteerd werden in de rusthuizen tijdens de eerste golf.[18] Terugkerende aanbeveling was dat Zweden een beleid gebaseerd op vrijwillige gedragsverandering van de burgers moest laten vallen of alleszins aanvullen met een harder overheidsbeleid.[19]

De nieuwe cijfers van de WHO, de OESO en van de Lancet: Zweden beste in de klas

Deze felle kritieken op Zweden hebben zoals gezegd alles te maken met de uitzonderlijke beleidskeuzen van Zweden althans binnen de Westers wereld. Een individuele wetenschapper die van de consensus afwijkt, dat kan nog, maar een heel land? Dat Zweden het, op basis van de sterftecijfers uit 2020, niet echt slechter deed dan vele Westerse landen met een hard beleid, werd van tafel geveegd door te hameren op de lage sterftecijfers in buurlanden van Zweden zoals Noorwegen en (vooral) Denemarken met hun hard lockdownbeleid.[20]

Het laatste woord over Zweden en de vergelijkbaarheid van Zweden met andere landen is waarschijnlijk nog niet gevallen. De cijfers over sterfte in de Zweedse rusthuizen tijdens de eerste golf liggen nog steeds ver beneden de cijfers die landen zoals België optekenen. Recent is de correctie van het negatief beeld over Zweden helemaal bijgesteld wanneer niet langer gekeken werd naar absolute sterftecijfers (hoeveel mensen zijn er gestorven in vergelijking met eerdere jaren) maar met zgn. oversterftecijfers ('excess mortality’). Deze cijfers zouden meer accuraat zijn en in het geval van Zweden geven ze bovendien een verrassend nieuw beeld: de Zweedse cijfers zijn helemaal niet slecht in het licht van de resultaten van buurlanden zoals Denemarken, wat ‘het bewijs’ onderuithaalt dat een hard beleid lagere sterftecijfers geeft.[21]

Volgens in mei 2022 gepubliceerde cijfers van de Wereld Gezondheidsorganisatie is het sterftecijfer van Zweden als gevolg van de Covid-pandemie zelfs het laagste van Europa, ondanks het ontbreken van lockdowns.[22] Zweden, dat zoals gezegd in de beginfase van de pandemie werd bekritiseerd omdat het zich verzette tegen een verplichte lockdown, had minder doden per hoofd van de bevolking dan een groot deel van Europa. In 2020 en 2021 had het land een gemiddeld sterftecijfer van 56 per 100.000 - vergeleken met 109 in het Verenigd Koninkrijk, 111 in Spanje, 116 in Duitsland en 133 in Italië.

De cijfers van de WHO vallen niet helemaal uit de lucht: ze bevestigen eerdere cijfers geanalyseerd door Reuters in maart 2021 op basis van de toenmalig beschikbare data van het EU-agentschap voor statistiek (Eurostat). Blijkbaar was in maart 2021 de tijd nog niet rijp voor een voor Zweden gunstige boodschap, want in het persbericht over de Eurostat-cijfers struikelen de experts over elkaar heen om kanttekeningen te plaatsen bij de goede Zweedse prestaties.[23]

Deze cijfers werden bevestigd door overzichtsstudie gepubliceerd de organisatie voor Economische Samenwerking (OESO of OECD) dat Zweden bovenaan plaatste in het overzicht met het laagste totaal aantal oversterfgevallen voor de gehele periode 2020-2021.[24] Eveneens een bevestiging geeft de studie van het Amerikaanse Institute for Health Metrics and Evaluation in de Lancet, -ook op basis van oversterftecijfers-. De cijfers in deze studie verschillen van de cijfers van de Wereld Gezondheidsorganisatie, maar opnieuw blijkt een zeer goed resultaat van Zweden in de vergelijkende tabellen.[25]

Een Brits journalist merkt op dat niet alleen sterftecijfers iets zeggen over goed beleid, maar dat ook gekeken moet worden naar gezondheidseffecten van maatregelen zoals lockdowns, naar wachtlijsten in ziekenhuizen en het aantal mensen voor wie belangrijke behandelingen werden uitgesteld, naar het vertrouwen in de overheid, de onderwijsschade bij jongeren, naar de economische cijfers. Op al deze fronten heeft Zweden het uitstekend gedaan.[26] De Zweden vertrouwen hun overheid, er is geen fel polariserend beleid tegen niet-gevaccineerde burgers gevoerd, de economische schade en schulden zijn beperkt,[27] de scholen bleven open en er is geen grote onderwijsschade aangetoond,[28] de wachtlijsten voor niet-Covid gerelateerde medische behandelingen waren er beter omdat mensen niet bang waren te komen omwille van het virus. [29]

De twee interim-rapporten van de Zweedse Corona-Commissie (resp. 2020 en 2021)

Nog een merite van het Zweeds beleid is het correct rekenschap geven of afleggen van verantwoordelijkheid via evaluaties. De Zweedse evaluatie-praktijk is snel, op de bal spelend, op cijfers gebaseerd, met eerlijk gedocumenteerde successen en mislukkingen, en vanuit politieke hoek snel opgevolgd met bijsturing van beleid.[30] Vanuit verschillende hoeken werd en wordt er gerapporteerd, in het bijzonder door een in 2020 speciaal daartoe aangestelde onderzoekscommissie van 8 leden (verder: Zweedse Corona-commissie of Coronakommissionen).[31]

Op 15 december 2020 verscheen het eerste interim-rapport Elderly care during the pandemic,[32] waarin deze Zweedse Corona-commissie, voorgezeten door een rechter Mats Melin, structurele problemen aanwijst die bijgedragen hebben aan een hoge sterfte in de verzorgingstehuizen.

In oktober 2021 publiceerde de Zweedse Corona-commissie haar tweede, 800 pagina's tellend interim-rapport, met een scherpe kritiek op het gevoerde beleid op landelijk, regionaal en plaatselijk niveau.[33] Het rapport vertrekt van de vaststelling dat de door Zweden gekozen weg er een is van nadruk op ziektepreventie- en bestrijdingsmaatregelen op basis van een vrijwillige aanpak en persoonlijke verantwoordelijkheid, in plaats van meer ingrijpende interventies. Het rapport onderzoekt vervolgens sterftecijfers en besmettingscijfers, staat stil bij de sterfte in rusthuizen (suggereert dat besmettingen binnen gebracht werden door stafleden), bespreekt de link tussen de sterftecijfers en opleidingsniveaus en migratieachtergronden (hoe lager het opleidingsniveau of het inkomen, hoe hoger het risico om intensieve zorg te belanden of te overlijden), bespreekt de organisatie van de ziekenhuisbedden (met minder bedden dan België, toch geen ramp), en kijkt naar sommige maatregelen. Het rapport schaart zich achter de gemaakte keuze tegen volledige lockdowns (de wet liet het niet toe; de economische en mentale schade als gevolg van lockdowns is te aanzienlijk) en/maar ook achter de gemaakte keuze voor bepaalde, kortstondige restricties in het publieke leven zoals het gebruik van gezondheidspassen bij grote evenementen.[34]

Zoals gezegd is het interim-rapport van de Corona-commissie uit oktober 2021 kritisch, in het bijzonder over de eerste maanden waar de sterfte piekte. Het constateert dat, vergeleken met buurlanden, de in het begin van 2020 genomen maatregelen,[35] te laat en onvoldoende waren om het virus te stoppen of zelfs aanzienlijk te beperken. Om de genuanceerde toonzetting van het rapport goed te vatten (noch schreeuwerig, noch zelfvoldaan over Zweden, noch nodeloos zelf kastijdend) is deze passage over rusthuizen tekenend: “Wat het verbod op het bezoeken van tehuizen betreft, blijkt uit een rapport dat het virus in dergelijke instellingen is binnengebracht door personeel en niet door familieleden. Het is daarom onduidelijk of het verbod daadwerkelijk een verschil heeft gemaakt voor de verspreiding van de ziekte in deze instellingen. De Commissie is echter van mening dat het in het voorjaar van 2020 gerechtvaardigd was te veronderstellen dat een bezoekverbod de verspreiding van de infectie in tehuizen kon helpen beperken” [36]

Het rapport ziet ook naar de toekomst toe een onvoldoende: Zweden is niet ‘future proof’ en pandemische paraatheid is niet bestaande. Volgens de evaluatie geldt dit ook voor de wetgeving. De bestaande basiswet uit 2004, de wet over overdraagbare ziekten (Communicable Diseases Act) was en is ontoereikend om te reageren op een ernstige epidemie of pandemische uitbraak. Bovendien is het Zweedse systeem van preventie en beheersing van overdraagbare ziekten zodanig gedecentraliseerd en versnipperd, dat het onduidelijk is wie de algemene verantwoordelijkheid heeft wanneer het land door ernstige infecties wordt getroffen. Op verscheidene beleidsgebieden is er tenslotte ook een problematisch gebrek aan gegevens, waardoor het moeilijker is de pandemie tijdens haar verloop te volgen en de beheersing ervan na afloop op bevredigende wijze te evalueren.

Positief, aldus het rapport, is dat de gezondheidszorg niet onderuit is gegaan, maar in staat bleek zich op korte termijn aan te passen en de zorg voor mensen met COVID-19 op te voeren. Dit is grotendeels te danken aan de medewerkers, wat extreme druk zette op het personeel. Ondanks die inzet was er toch sprake van geannuleerde en uitgestelde zorg, aldus het rapport.

Dit hierboven beschreven interim-rapport van de Zweedse Corona-commissie werd in november 2021 gevolgd door een verslag van de Koninklijke Zweedse Academie van Wetenschappen,[37] waarin werd voorgesteld een onafhankelijke eenheid van deskundigen voor toekomstige pandemieën op te richten. Ook in dit rapport werd gesteld dat de autoriteiten "onvoldoende waren voorbereid" wat betreft kennis en uitrusting zoals gezichtsmaskers, en dat het hoge sterftecijfer tijdens de eerste twee golven van de pandemie het gevolg was van "milde en te late" genomen maatregelen in de lente van 2020, om de initiële verspreiding van de infectie te voorkomen.

Het eindrapport van de Zweedse Corona-Commissie (18 februari 2022): zes aanbevelingen

Terug naar de Zweedse Corona-Commissie. Bij haar oprichting in 2020 werd voorzien in twee interim-rapporten (resp. 2020 en 2021) en een definitief eindrapport dat er moest komen in februari 2022. Maar hoe doe je dat, een grondige eindevaluatie? In het rapport van oktober 2021 reflecteert de Corona-Commissie over deze te schrijven slotevaluatie en de vele data die daarvoor nodig zijn. [38] De Commissie zette daarom een eigen onderzoeksprogramma op (‘Een onderzoeksprogramma over COVID-19 in Zweden: Spread, Control and Impacts on Individuals and Society’) in samenwerking met de Universiteit van Stockholm. Doel was om data te verzamelen over medische en sociaaleconomische resultaten van het Zweeds beleid, zowel op landelijk als lokaal en regionaal niveau, en dit uit een zo groot mogelijk aantal bronnen.[39]

Midden februari 2022 kwam het finaal rapport van de Commissie.[40] Naar dit eindrapport werd vooral uitgekeken door critici van het Zweeds beleid op zoek naar bevestiging van hun kritieken tegen het Zweeds ‘model’. Terwijl de toon van de interim-rapporten op sommige plaatsen scherp genoeg was en er ook wat irritatie bij de Zweedse Corona-Commissie was in de loop van 2021 over tegenwerking vanwege de ambtenarij bij data verzameling,[41] was het finale rapport evenwel positief van toon. Dit heeft sommigen verrast en zelfs teleurgesteld: de verwachte en door sommigen verhoopte dolksteek in het Zweeds beleid (met een sociaaldemocratische regering) en het Zweeds gezondheidsagentschap geleid door Anders Tegnell kwam er in het eindrapport niet.[42]

Zonder dat we dat kunnen bewijzen, denken we dat dit ook de reden is voor de zeer matige mediabelangstelling voor het rapport. Anno 2022 is het moeilijk om Zweden nog af te schilderen als controversieel.[43] Mogelijk speelt enig opportunisme bij de evaluatie van de Zweedse Corona-Commissie,[44] dat elk rapport aanvangt met een schets van de Zweedse sterftecijfers in vergelijkend perspectief. Zoals hoger gezien vallen de algehele cijfers voor Zweden 'plots' veel beter mee dan verwacht en moet het eindrapport nu vaststellen dat Zweden 'behoort het tot de landen met de laagste oversterfte in de periode 2020-2021'.[45]

In het licht van zo een succes is er een risico voor de geloofwaardigheid van de Corona-Commissie die in eerdere rapporten, zoals gezien, de kritiek niet spaarde. Het eindrapport gaat strategisch zo veel als mogelijk deze kritieken uit de interim-rapporten veiligstellen door ze te herhalen, en aanvullen met wat irritaties over de door de regering gegeven ruimte aan het Zweeds gezondheidsagentschap onder leiding van Anders Tegnell. Het geheel wordt gebracht op milde wijze. Dit zijn de voornaamste aanbevelingspunten en bevindingen:[46]

• Economisch was het crisisbeheer goed, met zijn nadruk op snelle en krachtige monetaire en fiscale interventies - waarbij snelheid voorrang kreeg op precisie (eerste aanbeveling). -ook de gevolgde strategie rond ziektepreventie en -bestrijding, met zijn nadruk op adviezen en aanbevelingen en vrijwilligheid, was fundamenteel juist. “Hierdoor behielden de burgers meer persoonlijke vrijheid dan in veel andere landen” (tweede aanbeveling).
  

• De genomen gezondheidsmaatregelen waren evenwel te weinig en te laat (‘too little too late’). Zweden had in februari/maart 2020 moeten kiezen voor strengere en indringender maatregelen voor ziektepreventie en -bestrijding. Bij gebrek aan een plan om ouderen en andere risicogroepen te beschermen, hadden eerdere en aanvullende maatregelen moeten worden genomen om te proberen de overdracht van het virus in de gemeenschap af te remmen. Dergelijke eerste maatregelen zouden ook meer tijd voor overzicht en analyse hebben opgeleverd (derde aanbeveling).
  

• De regering had vanaf het begin de leiding moeten nemen over alle aspecten van de crisisbeheersing. Zij had de huidige belemmeringen voor een duidelijk nationaal leiderschap moeten kunnen overwinnen: overheidsinstanties met een zekere mate van autonomie, zelfbesturende regionale en gemeentelijke raden en de normale procedures van de regeringsbureaus voor de voorbereiding van overheidszaken. De regering had ook duidelijker het voortouw moeten nemen in de algemene communicatie met het publiek (vierde aanbeveling).
  

• De regering hing te eenzijdig af van de evaluaties van het Zweeds gezondheidsagentschap. De verantwoordelijkheid voor die beoordelingen berust op die wijze uiteindelijk bij één persoon, de directeur-generaal van het agentschap. Dit is geen bevredigende regeling voor de besluitvorming tijdens een ernstige maatschappelijke crisis (vijfde aanbeveling).
  

• Voer voor mooie discussies geeft de passage over de door het Agentschap voor de volksgezondheid gehanteerde communicatie naar de burger.[47] Er was bijvoorbeeld een algemeen advies over "afstand houden van elkaar", naast specifieke adviezen aan personeel op de werkplek ("gepaste afstand") en aan restaurantbezoekers ‘("een redelijke afstand"). Ook irriteert de evaluatiecommissie zich duidelijk aan de meer Socratische stijl van sommige adviezen ("denk na of uw reis noodzakelijk is"; "denk na of u een reis tot de volgende Pasen kunt uitstellen"; “vermijd deelname aan feesten, begrafenissen, dopen, vieringen en bruiloften”). Liever zag de commissie niet-onderhandelbare gedrag- en verbodsregels (zesde aanbeveling).[48]

De Zweedse Corona-Commissie negeert de traditionele invulling van het voorzorgsbeginsel

Er zitten wat spanningen en voor discussie vatbare stellingnames in de aanbevelingen van de Corona Commissie.[49]Meest in het oog springt de spanning tussen de algemene positieve waardering, inclusief van het gevoerde gezondheidsbeleid (tweede aanbeveling), en de too little, too late-kritiek (derde aanbeveling). Hoe kan dit? Hoe valt dit te verenigen? Zitten we hier louter met een ego-kwestie van misnoegde experts die vonden dat het Zweeds gezondheidsagentschap beter naar hen had moeten luisteren? Zo wordt het natuurlijk niet gebracht in het rapport, dat voor de derde aanbeveling kiest voor een meer wetenschappelijke kapstok, met name het voorzorgsbeginsel dat geen too little, too late zou toelaten.

Dit voorzorgsbeginsel is een complex beginsel dat vaak verkeerd wordt gebruikt.[50] In oorsprong is het een verbod bij wetenschappelijke onzekerheid voor bedrijven en overheden om een handeling te stellen (bijvoorbeeld een gevaarlijke stof op de markt brengen of aanwenden) die mogelijk schade kan berokkenen en dit, zoals gezegd, op een ogenblijk wanneer er discussie of twijfel bestaat over de gevolgen van het handelen. Bij chemische bedrijven, bijvoorbeeld, is dit beginsel van niet-handelen bij onzekerheid duidelijk (‘geen PFAS lozen als de gevolgen van deze chemicaliën niet duidelijk zijn’). Bij overheden betekent het dat geen vergunning mag verschaft worden aan zo’n bedrijven wanneer de gevolgen voor het milieu niet duidelijk zijn of dat geneesmiddelen niet vergund mogen worden als ze niet voldoende gecontroleerd zijn bij aanvang. Meer procedureel zorgt het principe voor een verdeling van de bewijslast: als een ingreep of een beleidsmaatregel tot ernstige of onomkeerbare schade kan veroorzaken, dan ligt de bewijslast bij de voorstanders van de ingreep of de maatregel als er geen wetenschappelijke consensus bestaat over de toekomstige schade.

Naast de oorspronkelijke invulling van het voorzorgbeginsel gebaseerd op niet handelen bij wetenschappelijke onzekerheid ('weak precautionary principle'), is vanaf de jaren negentig een meer proactieve invulling gegroeid van handelen onder voorwaarden: ondanks twijfel op voorwaarde dat dit handelen aan randvoorwaarden gekoppeld wordt ('strong precautionary principle').[51] Deze randvoorwaarden zijn (1) zo rationeel mogelijk handelen, (2) streven naar zo volledig mogelijke risicoanalyse die in het licht van nieuwe wetenschappelijke gegevens opnieuw wordt bekeken; (3) met politieke afweging van de resultaten tegen een voor de maatschappij aanvaardbare risico’s (4) met respect voor beginselen zoals proportionaliteit, non-discriminatie, coherentie en de regels van de kosten-batenanalyse.[52] De regeling van de bewijslast blijft dezelfde. Deze last ligt bij de voorstanders van de ingreep of maatregel.

Let op, het voorzorgbeginsel ziet alleen op situaties met onduidelijkheid over de gevolgen. Bij voorzienbare gevolgen geldt het voorzorgsbeginsel niet, maar geldt het preventiebeginsel (voorzienbare risico’s moeten via risicoanalyse in kaart worden gebracht, zoveel mogelijk vermeden worden en in gebeurlijk geval zo adequaat mogelijk aangepakt worden). Om een voorbeeld te geven: de beantwoording van de vraag wat er moet gebeuren bij brand wordt niet beheerst door het voorzorgbeginsel, maar door het preventiebeginsel ('zorg voor genoeg water').[53]

De Zweedse Commissie spreekt heel de tijd over het voorzorgsbeginsel (dat ziet op onvoorzienbare risico’s), maar wil in feite dat Tegnell handelt zoals de brandweer bij brand: zo veel mogelijk water gebruiken en zo snel als mogelijk de brandweer sturen. Op deze wijze zitten we veeleer bij het preventiebeginsel (dat ziet op voorzienbare risico’s). Concreet verstaat de Commissie onder voorzorg dat 'het beter is te handelen dan te wachten op betere gegevens voor de besluitvorming' en het voorbeeld dat de Commissie geeft is dat van een situatie met brand.[54]

Deze boodschap van de Zweedse Commissie is niet onbegrijpelijk, want onder meer in het milieurecht is er een evolutie naar een meer proactieve verruiming van het voorzorgsbeginsel (niet alleen niet-handelen bij twijfel, maar soms ook handelen ondanks twijfel op voorwaarde dat dit handelen aan proportionaliteit en andere randvoorwaarden gekoppeld wordt). Toch is de verwijzing naar brandweeroperaties in het eindrapport misleidend,[55] en is de betekenis die de Commissie aan het voorzorgbeginsel geen verruiming van het beginsel, maar een volledige denaturering. De Commissie transformeert immers een beginsel van niet-handelen bij onzekerheid (‘geen PFAS lozen als de gevolgen niet duidelijk zijn’) in een op snelheid gebaseerd handelingsgebod (‘beter snelheid, dan precisie’; ‘beter handelen dan te wachten op betere gegevens’). Snelheid is evenwel afwezig in alle definities van voorzorg, weze het de zwakke of de sterke, de curatieve of de proactieve. Een beter aanpak, ook voorgesteld in de wetenschappelijke literatuur, is om niet te tornen aan de betekenis van het voorzorgbeginsel, maar om het te combineren met andere beslissingsbeginsels wanneer er sprake is van meerdere met elkaar strijdende topprioriteiten.[56]

Het Zweeds pandemiebeleid respecteert de het voorzorgbeginsel

Uit het voorgaande blijkt al dat we niet echt onder de indruk zijn van de op het voorzorgsbeginsel gefundeerde kritiek van de Zweedse evaluatiecommissie. Eigenlijk wil die Commissie iets anders ('actie') waarbij ze impliciet ervan uitgaat dat er nu al voldoende virologische kennis is om te handelen. Maar een samenleving is geen virologisch laboratorium en er staat meer op het spel bij het nemen van maatregelen. Precies daarom hamert de literatuur op randvoorwaarden zoals proportionaliteit en een brede cost-benefit-analyse wanneer in naam van voorzorg gehandeld wordt.

De gemaakte toepassing van het voorzorgbeginsel door het Zweedse gezondheidsagentschap zoekt naar een goede balans tussen snelheid en precisie en lijkt ons meer correct (niet-handelen bij twijfel en bij handelen bij twijfel proportionaliteit en andere randvoorwaarden respecteren). Lockdowns, bijvoorbeeld, zijn voor Tegnell extreem, draconische en bovenal niet-geteste experimenten en werden daarom in Zweden niet ingezet. Iedereen opsluiten, kinderen van school houden, burgerlijke vrijheden opschorten, politie achter mensen aan sturen die hun hond uitlaten – is geen ‘voorzorg’.[57] Het agentschap legt voortdurend de nadruk op empirisch onderbouwde reacties (‘evidence-based responses’),[58] een nadruk die ook wettelijk verplicht is gesteld (zie verder).

Tegnell verwerpt daarom systematisch de omschrijving van zijn beleid als een Zweeds "experiment" en gaat in eigen land door als de verpersoonlijking van de rationele aanpak, in tegenstelling tot andere landen waar wetenschap wordt opgeofferd aan angst en emotie.[59] Er is voor Tegnell geen Zweeds experiment. Het omgekeerde is meer waar (niet Zweden maar de rest van de Westerse wereld experimenteert met een Zero-Covid beleid en miskent daarbij het voorzorgbeginsel). Op dezelfde wijze wijst zijn mentor, Johan Giesecke, lockdowns af: “The Swedish Government decided early in January that the measures we should take against the pandemic should be evidence based. And when you start looking around at the measures being taken by different countries, you find very few of them have a shred of evidence-base”.[60] Het Zweedse openschoolbeleid (waarover later meer) stuitte op veel binnenlands verzet, maar het Zweedse Agentschap van Volksgezondheid hield voet bij stuk: het op slot doen van scholen bij wijze van voorzorgsmaatregel, zonder wetenschappelijke onderbouwing voor de doeltreffendheid van een dergelijke zet, viel niet te verantwoorden. [61]

Tegnell, Giesecke en het Zweedse Agentchap weigeren met andere woorden terug te vallen op volksgezondheidsinterventies waarvan de opportuniteit niet bewezen is, zeker niet in het licht van een ruimer maatschappelijk perspectief dat alle mogelijke schade en nadelen (leerachterstand, sociale achterstand, …) meeneemt.[62]Ze passen met andere woorden het voorzorgsbeginsel niet alleen toe op onvoorziene nieuwe gebeurtenissen, zoals nieuwe infectieziekten, maar ook op de mogelijke overheidsreacties en -maatregelen die voorgesteld worden.

Dat wil niet zeggen dat er geen bijsturing is of dat alle maatregelen afgewezen worden. Integendeel. Zo stopte het Zweedse agentschap, samen met de Deense collega, in naam van het voorzorgsbeginsel, het verder gebruik van het Moderna vaccin in oktober 2021 wegens gezondheidsrisico’s bij jongere mensen.[63] Niets doen, is nooit de agenda geweest. Zweden heeft van meet af aan gereageerd met gedragsrichtlijnen voor burgers en nam geleidelijk aan ook ‘hardere’ maatregelen. Al vermeld zijn ook de beperkingen ingevoerd bij openbare bijeenkomsten en evenementen (vanaf maart 2020) en op bezoeken aan rusthuizen (vanaf april 2020).

Wellicht wat meer controversieel voor sommigen is het voorstel van het door Tegnell geleide agentschap op 18 november 2021 tot invoering gezondheidstoegangsbewijzen bij evenementen, wat kort daarop via wetgeving (een amendement op de Limitations Ordinance-wet) werd mogelijk gemaakt. Organisatoren van evenementen die het certificaat controleerden, konden zo hun bezoekersaantallen verhogen. Het ging over een 1G-systeem, alleen gevaccineerde (en dus niet geteste of herstelde) personen, met een uitzondering voor jongeren onder de achttien (geen verplichte vaccinatie) en volwassenen met een medische exceptie.[64] De maatregel is controversieel en overtuigt niet helemaal in het licht van het voorzorgsbeginsel omdat in november 2021 duidelijk was dat vaccinatie besmetting niet tegenhoudt, wat de bevolking goed heeft aangevoeld en tot betogingen leidde. Een beetje in de richting van het voorzorgbeginsel ging de begeleidende boodschap dat de maatregel ‘no longer than necessary" zou gebruikt worden, [65] en dat dit slechts een plan B was dat Zweden maandenlang niet uit de kast heeft gehaald terwijl andere landen er gebruik van maakte.[66]

Tegnell betwist niet dat in onzekere gevallen overheidshandelen kan geboden zijn, maar let daarbij nauwlettend op randvoorwaarden om met dit overheidshandelen geen nieuwe (neven)schade op te roepen en hamert op de regel van de bewijslast bij onzekerheid over het effect van maatregelen (deze ligt zoals gezien bij de voorstanders van de ingreep of maatregel).[67]

Niet alleen Tegnell maar ook de Zweedse kaderwet respecteert het voorzorgsbeginsel

De Zweedse wetgever speelde, in vergelijking met de Belgische wetgever,[68] doorgaans snel op de bal gespeeld en was alzo ‘aanwezig’ in het Covid beleid.[69] In het Interimrapport van de Zweedse Corona-Commissie werd de kaderwet op infectieziekten (de Communicable Diseases Act uit 2004) evenwel niet future proof gevonden. De wet laat inderdaad geen algemene quarantaine en "lockdown"-maatregelen toe, maar bevat voornamelijk op individuen gerichte preventieve en beheersingsmaatregelen. Deze omvatten tracering van contacten en andere informatieverplichtingen, individuele quarantaine en verplichte behandeling, verbod op het doneren van bloed en organen, aanbod van vaccins in het kader van het nationale vaccinatieprogramma.[70]

Zeker vanuit Belgisch perspectief is de Communicable Diseases Act een mooie, vrij volledige wet die vanaf 2004 op regelmatige tijdstippen werd geactualiseerd.[71]

De Communicable Diseases Act kwam er om voorbereid te zijn op toekomstige noodsituaties op het gebied van de volksgezondheid bij infectieziekten. Deze wet (1) creëert een kader van algemene beginselen en plichten rond zorg bij voor overdraagbare ziekten, inclusief burgerplichten om geen infecties over te dragen en thuis te blijven, (2) somt mogelijke maatregelen op ter voorkoming van verspreiding in de gemeenschap (3) regelt de organisatie van medische onderzoeken naar gevallen van overdraagbare ziekten. Relevant voor het voorzorgbeginsel is de regel in de wet dat elke maatregel genomen op basis van de wet moet steunen op wetenschap en bewezen ervaring (‘must be based on science and proven experience’) en slechts mag aangehouden worden zolang dit in het licht van het specifieke gevaar voor de menselijke gezondheid verantwoord is. De wet vereist tenslotte voor elke maatregel eerbied voor de gelijke waarde van alle mensen en voor de integriteit van het individu. Wanneer een maatregel op kinderen is gericht, staat het belang van het kind voorop.[72] Dwangmaatregelen ten aanzien van individuele patiënten kunnen alleen worden genomen als er geen andere, minder beperkende mogelijkheid voorhanden is.[73]

De hierboven genoemde beginselen -evidence based, uitzonderlijk, respect voor het individu en belangen van het kind- uit het eerste hoofdstuk van de Communicable Diseases Act passen perfect binnen de traditionele conceptie van het voorzorgsbeginsel. De wetsbepalingen zijn geen dode letter maar resoneren in beleid en wetgeving. In wat volgt geven we drie voorbeelden van specifieke wetten of beleidsmaatregelen. Alle drie respecteren ze op hun manier de voorzorggedachte en de beginselen neergelegd in de hoger besproken kaderwet, onder meer van het beginsel van aandacht voor de belangen van het kind.

De Wet tijdelijke sluiting schoolactiviteiten (voorbeeld 1)

We schreven in onze inleiding dat de Zweedse scholen in het begin van de pandemie even dicht gingen, maar daarna weer open.[74] De waarheid is complexer: de scholen in Zweden bleven grotendeels open. Kleuterscholen, basisscholen en de eerste jaren van het middelbaar hebben hun deuren nooit gesloten. Alleen de zogeheten gymnasieskolor, vergelijkbaar met de Belgische derde graad, verhuisden in het voorjaar van 2020 voor drie maanden naar een digitaal klaslokaal.[75] Alleen deze laatste groep leerlingen gebruikte dus in de lente van 2020 afstandsonderwijs. In deze keuze werd evenwel niet berust. Vanaf 15 juni 2020 werden scholen geacht terug onderwijs in de klas aan te bieden en dit omwille van het belang van het kind en het recht van elk kind op gratis onderwijs, zoals vastgelegd in de Zweedse invoeringswet van het Verdrag van de Verenigde Naties over de rechten van het kind.[76]

Een en ander wordt geregeld door een tijdelijke wet van maart 2020 (de Wet tijdelijke sluiting schoolactiviteiten).[77]Deze maakt het tijdens lokale uitbraken mogelijk om scholen tijdelijk te sluiten ter bescherming van leerlingen en personeel. Uiteindelijk is het aan elke schooldirecteur, op elk onderwijsniveau, om de verspreiding van de infectie te minimaliseren op de manier die het best bij de individuele instelling past.[78] Wil de directeur de voorschoolse of naschoolse opvang sluiten of een andere onderwijsactiviteit tijdelijk stoppen; dan kan dit alleen mits naleving van de in de wet opgesomde voorwaarden,[79] en mits een minimale dienstverlening inzake voor- en na-opvang en voor kinderen met een voogd ‘die deelneemt aan maatschappelijk belangrijke activiteiten’ en voor kinderen ‘die om fysieke, mentale of andere redenen een zodanige speciale ondersteuning in hun ontwikkeling nodig hebben.

Op die wijze ligt deze tijdelijke schoolsluitingswet helemaal in het verlengde van de beginselen in de Communicable Diseases Act uit 2004 over uitzonderlijkheid van maatregelen en het belang van het kind bij infectiemaatregelen.

Lichte vaccinatiedruk op volwassenen en voorzorg bij jongeren (voorbeeld 2)

Ook bij de vaccinatiecampagne zien we aanwijsbare tekenen van gepaste behoedzaamheid. Zoals gezegd is Zweden en zijn agentschap nooit tegen vaccinatie geweest, integendeel zelfs en het resultaat is dan ook een hoge vaccinatiegraad (hoger dan in België), gebaseerd op aanbevelingen en vrijwilligheid.

Vaccinatie wordt geregeld door de Communicable Diseases Act uit 2004, maar wordt niet wettelijk verplicht gesteld. Zweden heeft actief ingezet op vaccinatie met een hoge vaccinatiegraad bij de bevolking ouder dan 12 jaar als gevolg. Vaccinatiedruk of -drang werd daarbij niet geschuwd. De vaccinatiecampagne startte in december 2020, met een prioritering in vier fasen, te beginnen met ouderen die in zorginstellingen en thuiszorginstellingen verbleven.[80] In september 2021 werd bezoek aan horeca en evenementen en het advies over thuiswerk versoepeld, behalve voor niet-gevaccineerde personen: “Unvaccinated people must continue to adapt their life after September 29th by not visiting bars, restaurants, events where there may be crowding, for example,” stelde een verantwoordelijke van het Zweeds agentschap, die de niet-gevaccineerde verder de les spelt door te wijzen op de in de Communicable Diseases Act neergelegde burgerplicht om anderen niet in gevaar te brengen. Een vaccinatiepas, om dit te controleren, zou, zoals al opgemerkt, in december 2021 worden ingevoerd voor evenementen met 100 personen en meer. Al na enkele weken werd de norm verlaagd tot 50 personen en meer. Begin februari werd de pas afgevoerd.[81]

In december 2021 volgde een aanbeveling voor vaccinatie van kinderen tussen 5 en 11 jaar in groepen die extra kwetsbaar zijn voor infecties van de bovenste luchtwegen.[82] Tegelijkertijd werd aangekondigd dat het agentschap de kwestie van algemene vaccinatie van kinderen onder de 12 jaar aan het onderzoeken was.[83]

De aanbeveling over algemene vaccinatie van kinderen is er nooit gekomen Een eerdere aanbeveling voor vaccinatie van gezonde jongeren tussen 12 en 18 jaar werd op 30 september 2022 op basis van nieuwe kennis ingetrokken,[84] met als argument het zeer lage risico van ernstige ziekte en dood door covid-19 bij gezonde kinderen en adolescenten.[85]

Het rapport bij de gewijzigde aanbeveling ziet terug- en vooruitblikkend geen reden om de oorspronkelijke aanbeveling pro-vaccinatie te behouden en stipt ook aan dat er voor adolescenten en jongvolwassenen een verhoogd risico is op myocarditis of pericarditis, met name bij jongens en jonge mannen na dosis twee van het mRNA-vaccin, waarbij een hoger risico is aangetoond voor het Moderna-vaccin dan voor het Pfizer-vaccin. Terecht, en in de lijn van het voorzorgsbeginsel, maakt deze vaststelling voor het agentschap ‘een belangrijke kwestie’ uit de evaluatie van het risico versus het voordeel van covid-19-vaccinatie voor kinderen en adolescenten.

Wet overheidscompensatie voor vroegere en toekomstige vaccinatieschade (voorbeeld 3)

Een opmerkelijk wetgevend initiatief dat de zorg voor respect van het voorzorgprincipe goed uitdrukt, is de op 10 november 2021 gestemde wet voor overheidscompensatie voor vroegere en toekomstige letsels veroorzaakt door COVID-19 vaccinaties.[86] Met de wet engageert de Zweedse staat zich om patiënten met letsels als gevolg van vaccinaties te vergoeden wanneer de gewone Zweedse medische schadeverzekering (voor burgers met nadelige gevolgen van een medische behandeling) de schade niet dekken.[87] De wet vereist dat het vaccin in Zweden werd toegediend en dat het behoort tot de vaccins die door het Europees Geneesmiddelenbureau voor gebruik in Zweden zijn goedgekeurd.

Om in aanmerking te komen voor deze schadevergoeding (maximum 10 miljoen Kronen) hoeven patiënten, hun vordering in te stellen binnen de 10 jaar na de vaccinatie en alleen aan te tonen dat de waarschijnlijkheid dat het vaccin het letsel heeft veroorzaakt zwaarder weegt (övervägande sannolikhet) dan andere mogelijke oorzaken. Zij hoeven niet te bewijzen dat de vaccinatie het letsel heeft veroorzaakt. Van belang zijn de volgende bepalingen in de wet m.b.t. de ‘voorwaarden voor compensatie’:

Artikel 4 De Staat betaalt op basis van deze wet schadevergoeding voor lichamelijk letsel dat met overgrote waarschijnlijkheid is veroorzaakt door een in Zweden verstrekt goedgekeurd vaccin tegen covid-19. Artikel 5 Schadevergoeding wordt alleen betaald indien de schade niet in verhouding staat tot het verwachte voordeel van de vaccinatie en van dien aard of ernst is dat zij redelijkerwijs niet kon worden voorzien. Artikel 6 Schadevergoeding uit hoofde van deze wet wordt niet uitgekeerd indien 1. de schade is te wijten aan het ontbreken of de verminderde doeltreffendheid van het vaccin, 2. de schade naar alle waarschijnlijkheid is veroorzaakt doordat het vaccin in strijd met de voorschriften of instructies is voorgeschreven of toegediend, of 3. het vaccin dat het letsel heeft veroorzaakt, niet door een bevoegd persoon aan de benadeelde is voorgeschreven en de benadeelde daarvan op de hoogte was of had moeten zijn.

Het is niet eenvoudig om de stroefheid of de soepelheid van de wettelijke regeling in de praktijk te beoordelen. De wet is op zich al uitzonderlijk te noemen in vergelijkend perspectief: er bestaat immers in Zweden geen wettelijke plicht tot vaccinatie. Ook is in vergelijking met landen zoals Oostenrijk, Italië en zelfs Nederland en België is van een indirecte vaccinatieplicht via een vergaand gebruik van coronapassen (CSTs) minder sprake althans in de tijd: deze passen zijn in december 2021 en januari 2022 korte tijd verplicht gesteld bij de toegang tot evenementen, wat straatprotesten uitlokte.[88]

Een schadevergoedingsregeling is alleen daarom al op zijn plaats: de Zweedse overheid heeft wel degelijk vaccinatie-druk uitgeoefend en de Zweden mogen er op vertrouwen dat hun overheid niet zomaar vaccins gaat aanbevelen. Er is meer. De vaccins zijn goedgekeurd op voorlopige basis. Lange termijneffecten zijn evident nog niet-waarneembar. Korte en middellange termijneffecten worden onderzocht of zouden moeten worden onderzocht. Er is geen absolute zekerheid over de volledige veiligheid ervan. Niet-handelen dringt zich op (wat ook gebeurde bij zeer jonge kinderen) en als de overheid toch handelt (en mogelijk alzo ernstige schade veroorzaakt aan de gezondheid) is schadevergoeding en een soepele bewijsregeling op zijn plaats. De compensatiewet vormt op die wijze een mooi sluitstuk in een op het voorzorgsbeginsel (ook in de activerende betekenis) gebaseerd beleid.

Toepassing door de Corona-Commissie van het gedenatureerd voorzorgsbeginsel met mate

In het land van het voorzorgsbeginsel is het bijgevolg niet gemakkelijk om een zware kritiek op het beleid op te hangen aan het voorzorgsbeginsel. Dit is evenwel precies wat de Zweedse Corona-Commissie in haar eindrapport doet. Ondanks haar ‘risicovolle’ invulling gegeven aan het voorzorgsprincipe (hoger), blijft deze evaluatiecommissie voorzichtig. De uiteindelijke cijfers qua mortaliteit, vrijheden, economische schulden, vertrouwen van de bevolking in de overheid, laten niet toe Tegnell af te straffen, met mogelijk een uitzondering voor de eerste golf. Het is op die golf dat de evaluatiecommissie focust. De Commissie geeft aan dat een politiek gefocust op de risicogroepen het einddoel moet zijn, maar dat in de geest van het voorzorgsbeginsel daarbij een beleid gevoerd mag worden “dat rekening houdt met de mogelijkheid dat het doel van bescherming van risicogroepen niet wordt bereikt[89]”. Dit is geleerde taal om te zeggen dat omwille van een crisis, precisie niet steeds nodig is, als er maar gehandeld wordt. De breuk met het voorzorgsbeginsel en de randvoorwaarden aan handelen bij onzekerheid (hoger) is evident.

Toch treft men in het rapport verder geen ideeën aan overgenomen uit het risicomanagement.[90] Bij het herlezen van de derde aanbeveling (hoger) luidt het onder meer dat “bij gebrek aan een plan om ouderen en andere risicogroepen te beschermen, hadden eerdere en aanvullende maatregelen moeten worden genomen om te proberen de overdracht van het virus in de gemeenschap af te remmen. Dergelijke eerste maatregelen zouden ook meer tijd voor overzicht en analyse hebben opgeleverd”.

Het rapport suggereert in dat verband bepaalde quarantainemaatregelen,[91] bepaalde sluitingen in de horeca en evenementensector,[92] en laat duidelijk verstaan dat twijfel bij het Agentschap over maatregelen zoals mondmaskers, geen opvoedende waarde had.[93]

De cruciale passage is deze waarin de Commissie, enerzijds, geheel in de lijn van haar voorzorgsbeginsel (en in de lijn van ‘de wetenschappelijke consensus’ rond pandemic preparedness) bij een volgende pandemie ‘strenge initiële maatregelen’ eist, wat ‘meer mogelijkheden’ biedt om de ernst van de dreiging te analyseren, een noodorganisatie te mobiliseren, noodvoorraden beschikbaar te stellen, de bescherming van bijzonder kwetsbare personen te versterken en preventiemaatregelen (grootschalige tests, contact tracing, quarantaines) in te voeren, maar anderzijds niet gelooft in de noodzakelijkheid van uitgebreide of terugkerende verplichte lockdowns ‘in het licht van de huidige kennis’.[94]

De voorgaande passage roept veel vragen op. Waarom laten strengere initiële maatregelen een betere risicoanalyse toe? Wat is het verschil tussen een lockdown (mag wel) en een uitgebreide lockdown (mag niet)? Moet de passage zo verstaan worden dat de Commissie ‘in naam van het voorzorgsbeginsel’ wel degelijk voorstander is van lockdowns, maar gezien de goede prestaties van Zweden op een voor haar onverklaarbare wijze haar nadruk op dit punt inslikt? Of is het een pleit voor korte lockdowns in exteme gevallen?[95] We komen niet veel verder met het eindrapport op dit punt. Wel krijgen we volgende drie redenen om geen lockdowns in te voeren: (1) veel landen met een harde aanpak boekten ‘aanzienlijk slechtere resultaten’ dan Zweden, wat er althans op dit moment op wijst dat het hoogst onzeker is welk effect lockdowns in feite hebben gehad; (2) langdurige en terugkerende lockdowns beperken de vrijheid van mensen op een manier die nauwelijks te verdedigen valt, behalve in het geval van zeer extreme bedreigingen; (3) het draagvlak bij de mensen voor lange termijn maatregelen laat het niet toe: “In vele delen van de wereld, waaronder landen die dicht bij ons liggen, hebben we protesten gezien, zelfs gewelddadige, toen nieuwe sluitingen werden opgelegd als reactie op de toenemende overdracht van COVID-19”.

Politieke verantwoordelijkheid en expertocratie

De taakverdeling tussen regio’s en tussen politiek en expert organen is ook in België een onderwerp van discussie geweest. Het eindrapport is heel kort over de staatsrechtelijke implicaties van het beleid en oordeelt dat de regering meer leiderschap had moeten veroveren, ook al zijn belangrijke bevoegdheidsdomeinen gereserveerd voor het regionale en lokale niveau.

Het eindrapport gaat wel uitvoerig in op de onafhankelijkheid van de regering ten aanzien van het Zweedse Agentschap (en telt bijvoorbeeld het aantal maatregelen dat de regering zelf besloten heeft zonder aansturing van het Agentschap). Over het algemeen is de regering, zeker bij de eerste twee golven, te lijdzaam geweest tegenover het Agentschap dat op zijn beurt te veel verantwoordelijkheid legt bij één persoon, met name de directeur-generaal van het agentschap, wat aldus de commissie, geen bevredigende regeling geeft voor de besluitvorming tijdens een ernstige maatschappelijke crisis.[96]Het rapport verwijt de regering dat ze het Agentschap niet heeft aangezet tot koerscorrecties. “De regering kan zich dus niet onttrekken aan de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor het feit dat de aanvankelijk genomen maatregelen beperkt en te laat waren, en voor de gevolgen die dit kan hebben gehad voor de verspreiding van de ziekte in de gemeenschap”. Ook wanneer de regering wel iets deed, krijgt ze van de Commissie kritiek omdat haar politieke afweging niet voldoende duidelijk werd toegelicht en omdat er niet voldoende uitgelegd werd waarom het voorbeeld van anderen landen niet werd gevolgd. [97]

Het Agentschap heeft zelf ook te weinig openheid gecreëerd, ondanks het groot belang gebruik te maken van de deskundigheid van anderen, al was het maar om inzicht te krijgen in de mate van onzekerheid en na te gaan of het voorzorgsbeginsel wellicht andere maatregelen vereist dan die welke thans door de deskundige instanties werden bepleit.[98]

Besluit: toch maar beter naar Zweden kijken

Zweden inspireert omdat het afgebaseerd.ge sterftecijfers en toch geen hard overheidsbeleid. Het land deed het zonder scholensluiting, zonder quarantaine op nationaal of communautair niveau, en zonder algemene en beperkende mobiliteitsmaatregelen zoals lockdowns.

Het reactiesysteem is veeleer gebaseerd op individuele verplichtingen om besmetting te voorkomen. Zweedse wetten (van de Communicable Diseases Act 2004 tot de Temporary Covid-19 Act 2021) vangen systematisch aan met een opsomming van de (zelf)zorgplichten van burgers en bedrijven.[99] Het voorzorgbeginsel is er wettelijk verankerd en zet een rem op wilde overheidsreacties die mogelijk schade berokkenen. Wanneer de overheid toch optreedt ondanks onzekerheid over mogelijke schade verwekkende gevolgen, dan wordt gezorgd voor een afdoend compensatiemechanisme (Wet overheidscompensatie vroegere en toekomstige vaccinatieschade). Het debat over de maskerplicht en over vaccinatieschade wordt door het beleid nauwlettend gevolgd en heeft geleid tot een late, zeer beperkte maskerplicht en de intrekking van de aanbeveling aan jongeren om zich te vaccineren. Problematisch in het licht van het voorzorgbeginsel is de korte, maar uitdrukkelijk flirt met een 1-G beleid bij evenementen in de periode december 2021 en januari 2022. Dergelijk geleid is ook in andere landen toegepast en werd in België naar voor geschoven voor de sector van het nachtleven, vreemd genoeg altijd zonder bewijsmateriaal over het nut ervan.

Zweden is een land met een grote decentrale traditie, met belangrijke bevoegdheden, ook op het vlak van gezondheid, voor de regio’s en gemeenten. Dat maakt het land al interessant voor België met een analoge machtsverdeling. Via een tijdelijke wet is er helderheid gecreëerd over de verantwoordelijkheidsstructuren (Temporary Covid-19 Act 2021).

In het eindrapport van de Zweedse Corona-Commissie uit 2022 staan talrijke suggesties voor verdere hervormingen van de staatsstructuren, die qua verbrokkeling aan België doen denken. Ook wordt een veeg uit de pan gegeven aan de regering die had kunnen en moeten leiderschap nemen binnen het huidige statelijk kader wat ze onvoldoende gedaan heeft. In de naam van het voorzorgbeginsel had de regering de eigen experts binnen het Agentschap Gezondheidszorg meer moeten aansturen en bevragen (onder meer bij het scenario-ontwikkeling ter ondersteuning van beslissingen). Nog steeds volgens het eindrapport, hadden regering én Agentschap omwille van het voorzorgbeginsel en de daarbij horende wetenschappelijke onzekerheid ook meer moeten kijken naar het buitenland en meer experts betrekken bij de beleidsvorming. Het rapport bevat echo’s van de kritiek in het Wintermanifest op de Belgische GEMS.[100] Zo staat er in het Zweeds eindrapport een kritische vaststelling dat het Agentschap niet geloofwaardig heeft gehandeld bij het betrekken van verschillende expertises.

Ook een parallel met België, vormen de oorspronkelijke berichten over hoge sterftecijfers uit 2020 bij ouderen in Zweedse rusthuizen,[101] wat aanleiding gaf tot onder meer een wettelijk verbod op bezoek aan de rusthuizen en de oprichting van een onafhankelijk evaluatieorgaan, de Zweedse Corona-Commissie. In een het eerste interim-rapport van 15 december 2020 van deze Zweedse Corona-commissie, specifiek over dit pijnpunt (het rapport heet Elderly care during the pandemic) wijst de commissie structurele problemen aan, die bijgedragen hebben aan een hoge sterfte in de verzorgingstehuizen.[102] Aangenomen wordt dat Zweden de organisatie van de ouderenzorg grondig gaat herbekijken.[103]

De meer algemene kritieken van binnen- en buitenlandse virologen op het Zweedse zachte pandemiebeleid werden ten dele overgenomen in het tweede Interimrapport van de Zweedse Corona-Commissie (2021) dat onder meer vaststelde dat “Sweden’s pandemic preparedness inadequate” is. In het eindrapport (2022) verdwijnen deze kritieken wat meer naar de achtergrond, waarschijnlijk door de goede beurt die Zweden maakt in alle statistieken bekend gemaakt door de Wereldgezondheidsorganisatie en wetenschappelijke tijdschriften rond diezelfde periode.

In dit eindrapport hanteert de Zweedse Corona-Commissie een proactieve, op overheidshandelen gerichte definitie van het voorzorgsbeginsel om meer pandemic preparedness vanwege de overheid te bepleiten en minder gebruik van vrijwillige gedragsregels. De gemaakte analogie in het rapport met brandweerkorpsen en vuurhaarden roepen vragen op over de correcte hantering in het rapport van het concept voorzorg, dat eerder aanleunt bij het preventiebeginsel bij gekende gevaren (‘zet genoeg middelen in’, ‘wees er vlug bij of de brand deint uit’, ‘beter snelheid, dan precisie’; ‘beter handelen dan te wachten op betere gegevens’). Deze aanpak doet het voorzorgbeginsel geweld aan en verzwakt de gekozen theoretische onderbouw van de kritieken geformuleerd door de evaluatiecommissie op Anders Tegnell en zijn Zweeds gezondheidsagentschap. Hun beleid is integendeel zeer trouw aan het voorzorgsbeginsel (bij onzekerheid geen beleidsmaatregel stellen die ernstige schade kan veroorzaken aan de samenleving) en wanneer ze overgaan tot handelen hebben ze oog voor de noodzakelijke randvoorwaarden (zoveel mogelijk risicoanalyse, rationaliteit i.p.v. paniek, proportionaliteit, non-discriminatie, coherentie en tijdelijkheid). Bij beslissingen tot handelen legt het agentschap voortdurend de nadruk op empirisch onderbouwde reacties (‘evidence-based responses’), een nadruk die ook wettelijk verplicht is gesteld. Tegnell past het voorzorgsbeginsel met andere woorden niet alleen toe op onvoorziene, onbekende infecties, maar ook op de maatregelen die voorgesteld in de strijd tegen het virus en waarover weinig wetenschappelijke kennis bestaat.

We zijn in deze bijdrage niet ingegaan op de vergelijkbaarheid van Zweden met België en Nederland enerzijds en met buurlanden Noorwegen, Finland en Denemarken anderzijds.[104] Critici van het Zweedse model verwerpen op deze gronden elke betoog dat er lessen te trekken zijn uit de Zweedse ervaring. Helemaal overtuigd zijn we niet en we kijken uit naar wat meer wetenschappelijke onderbouwing van uitspraken zoals ‘Zweden kan niet vergeleken worden met Nederland en België’ en ‘Zweden moet vergeleken worden met Noorwegen, Finland en Denemarken’.

Ook los van de vergelijkbaarheidskwestie moet er volgens ons over Zweden gepraat worden. Komen we daarom nog eens terug op het openingscitaat van onze bijdrage. Onze bijdrage vangt aan met een citaat van Johan Anderberg’s ‘Here’s Why No One Wants to Talk About Sweden’. Waarom wil niemand praten over Zweden anno 2022? De conclusie is dat Zweden goed scoort op het vlak van sterftecijfers, economische gezondheid en op het vlak van de burgerlijke vrijheden. Een focus op Zweden roept onvermijdelijk vragen op over wat burgers en bedrijven in de rest van de Westerse wereld hebben meegemaakt.[105] TheOxford Coronavirus Government Response Tracker (OxCGRT) gaat via visualisering na hoe overheden hebben gereageerd in het licht van de burgerlijke vrijheden m.b.t. negen domeinen: sluiting van scholen, sluiting van de werkplek, annulering van openbare evenementen, beperkingen op openbare bijeenkomsten, sluiting van het openbaar vervoer, thuisblijfverplichtingen, voorlichtingscampagnes, beperkingen op interne verplaatsingen en internationale reiscontroles.[106] Via dezelfde website kan men ook een grafiek maken over excess-mortality scores en België met Zweden vergelijken.[107] De twee oefeningen, op het vlak van de vrijheden en op het vlak van de sterftecijfers, zijn twee maal een blaam voor België en Nederland en geven aan dat het Zweedse model veel beter scoort op beide vlakken. De onvermijdelijke conclusie voor de meeste Westerse landen die gekozen hebben voor een hard beleid moet zijn dat miljoenen mensen er hun vrijheid is ontnomen en dat er bij miljoenen kinderen de opvoeding is verstoord, allemaal voor niets.[108] Het is een harde conclusie die eraan herinnert dat het voorzorgsbeginsel een bewijslast legt bij de voorstanders van maatregelen die mogelijk schade veroorzaken. Omwille van die bewijslast dringen zich overal in de Westerse wereld evaluaties op. Omwille van die bewijslast mag het niet zijn dat iedereen buiten Zweden zwijgt over de resultaten van Zweden.

[1] Johan Anderberg, ‘Here’s Why No One Wants to Talk About Sweden’, The Pulse, 19 april 2022, https://thepulse.one/author/johan-anderberg/ [2] Deze commissie werd in juni 2020 door de regering aangesteld om de Covid-19-gerelateerde maatregelen van de regering, de betrokken bestuursorganen, de regio's en de gemeenten te evalueren. [3] N. Brusselaers, D. Steadson, K. Bjorklund. et al. ‘Evaluation of science advice during the COVID-19 pandemic in Sweden’. Humanit Soc Sci Commun, 2022, vol. 9, 91 (https://doi.org/10.1057/s41599-022-01097-5 Teneur van het artikel was dat er in 2020 een min of meer verborgen maar gevaarlijke agenda zou hebben bestaan in Zweden om het virus vrij te laten circuleren en te streven naar natuurlijke groepsimmuniteit. Ook zou er niet adequaat en volgens de draaiboeken (over Pandemic Preparedness) zijn gereageerd en werd er niet geluisterd naar kritische wetenschappers die ijverden voor hardere maatregelen. Cruciaal daarbij was de vaststelling van hoge sterftecijfers in de Zweedse rusthuizen. Over de vraag of groepsimmuniteit nu wel of niet op de agenda stond in Zweden, leze men Bevan Shields, ‘Sweden's Covid-19 plan a disaster waiting to happen or a bold, evidence-based response?’ 22 april 2020, Stuff, via https://www.stuff.co.nz/national/health/coronavirus/121180716/swedens-covid19-plan-a-disaster-waiting-to-happen-or-a-bold-evidencebased-response [4] Kern van het verwijt gericht aan Zweden zijn het aantal doden tijdens de eerste golf en het gebrek aan 'harde' overheidsmaatregelen, zoals lockdowns. Lawrence O Gostin; Eric A Friedman, Sara Hossain, Joia Mukherjee, Saman Zia-Zarifi, Chelsea Clinton, et al.; 'Human rights and the COVID-19 pandemic: a retrospective and prospective analysis', The Lancet, November 17, 2022, 15p. (DOI:https://doi.org/10.1016/S0140-6736(22)01278-8). [5] Al deze argumenten zijn, vaak zonder voetnoten, terug te vinden in M. Boudry & J. De Ceulaer, Eerste hulp bij Pandemie. Van acherafklap tot zwarte zwaan, Tielt: Lannoo, 2021, 225-231 [6] M. Boudry & J. De Ceulaer, 225-231 [7] ‘Thousands protest in Sweden against Covid-19 vaccine pass’, 22 januari 2022, https://www.straitstimes.com/world/europe/thousands-protest-in-sweden-against-covid-19-vaccine-pass [8] Zie het trefwoord ‘zeo covid’ in M. Boudry & J. De Ceulaer, 220 [9] A. Malhotra, 'Curing the pandemic of misinformation on COVID-19 mRNA vaccines through real evidence-based medicine - Part 1', J.insul resist., 2022, vol. 5(1), a71 (https://doi.org/10.4102/jir. v5i1.71); A. Malhotra, 'Curing the pandemic of misinformation on COVID-19 mRNA vaccines through real evidence-based medicine - Part 2', Journal of Insulin Resistance, 2022, vol. 5(1), 10 pages (doi:https://doi.org/10.4102/jir.v5i1.72). Eveneens: Shannon Brownlee & Jeanne Lenzer, ‘What Sweden Got Right About COVID. The U.S. botched the pandemic—overprotecting kids at low risk of serious illness and under-protecting older Americans. Stockholm pursued a light touch and fared far better’, Washington Monthly 19 april 2022, https://washingtonmonthly.com/2022/04/19/what-sweden-got-right-about-covid/ Zie ook het trefwoord ‘consensus’ in M. Boudry & J. De Ceulaer, 63 [10] https://gbdeclaration.org [11] Zie https://www.johnsnowmemo.com [12] Swiss Policy Research, 'John Snow Memorandum versus Great Barrington Declaration', 15 december 2020, via https://swprs.org/john-snow-memorandum-vs-great-barrington-declaration/ [13] Zweden negeerde het ‘groeiend bewijsmateriaal’ dat vormgaf aan een aantal ‘basisbeginselen van pandemiepreventie en -beheersing’ om virusverspreiding in te dammen en om de curven van ziekenhuisopnames, sterfgevallen en chronische ziekten af te vlakken. [14] Marta Paterlini, ‘What now for Sweden and covid-19?’, BMJ 2021;375:n3081 (http://dx.doi.org/10.1136/bmj.n3081); Mariam Claeson & Stefan Hanson, ‘The Swedish COVID-19 strategy revisited’, The Lancet, 19 april 2021, Vol. 397 (issue 10285), 1619 (DOI: https://doi.org/10.1016/S0140-6736(21)00885-0); N. Brusselaers, D. Steadson, K. Bjorklund. et al. ‘Evaluation of science advice during the COVID-19 pandemic in Sweden’. Humanit Soc Sci Commun, 2022, vol. 9, 91 (https://doi.org/10.1057/s41599-022-01097-5); Gretchen Vogel, ‘Sweden's gamble’, Science, Oct 2020, vol 370, Issue 6513, 159-163 (DOI: 10.1126/science.370.6513.159); C. King, L. Einhorn, N. Brusselaers, M. Carlsson, S. Einhorn F. Elgh, J. Frisén, A. Gustafsso, S. Hanson, et al., ‘COVID-19-a very visible pandemic’, The Lancet, 2020 Aug 8, vol. 396(10248), e15. (doi: 10.1016/S0140-6736(20)31672-X); S. Mishra, J.A. Scott, D.J. Laydon et al., ‘Comparing the responses of the UK, Sweden and Denmark to COVID-19 using counterfactual modelling’, Sci Rep 2021, vol. 11, 16342 (https://doi.org/10.1038/s41598-021-95699-9) [15] In Zweden beschikken overheidsadministraties en agentschappen zoals dat van Tegnell over een grote autonomie ten aanzien van politici en ministers. Deze moeten alle beïnvloeding van ‘hun’ administraties vermijden. Alleen via wetgeving kunnen deze administraties politiek aangestuurd worden. Door een zacht covid beleid uit te tekenen had Tegnell (en zijn Public Health Agency) geen behoefte aan wetgeving, waardoor het zwaartepunt van het beleid bij hem lag. Vgl. Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, 'Sweden: Legal Response to Covid-19', in Jeff King and Octávio LM Ferraz et al (eds), The Oxford Compendium of National Legal Responses to Covid-19, Oxford: OUP 2021, randnummer 54 via https://oxcon.ouplaw.com/view/10.1093/law-occ19/law-occ19-e12 [16] Volgens het Zweedse agentschap deden de maskers meer kwaad dan goed en gaven ze een vals gevoel van veiligheid. [17] Public Health Agency of Sweden, Revision in regulation and general advice concerning everyone’s responsibility to prevent the spread of Covid-19 (HSLF-FS 2020:12) (21 oktober 2020). Hierover, Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 76-77 [18] Zo schrijven Claeson en Hanson: “Vanaf 16 april 2021 zijn in Zweden meer dan 13 700 mensen aan COVID-19 overleden. Het land heeft volgens de COVID-19-statistieken van Our World in Data een van de hoogste infectiepercentages in West-Europa, met 606 nieuwe infecties per miljoen per dag, terwijl de buurlanden Denemarken, Finland en Noorwegen respectievelijk 115, 62 en 112 nieuwe infecties per miljoen per dag meldden (15 april 2021)”. Gretchen Vogel vond in die cijfers een reden om Zweden te vergelijken met ‘the United States, with its shambolic response’ (Gretchen Vogel, ‘Sweden's gamble’, Science, Oct 2020, vol 370, Issue 6513, 159-163 (DOI: 10.1126/science.370.6513.159)). [19] Zie voor een, vroege, intelligente verdediging van het Zweeds beleid en een antwoord op de kritieken, J. Giesecke, ‘The invisible pandemic’, The Lancet, 2020, vol. 395, e98 en van dezelfde auteur, ‘COVID-19-a very visible pandemic. Author’s reply’, The Lancet, 2020, vol. 396, e20 [20] “Per miljoen inwoners telde Zweden 4,6 keer zoveel coronadoden als Denemarken, 9 keer zoveel als Finland en meer dan 10 keer zoveel als Noorwegen” (M. Boudry & J. De Ceulaer, 230). Deze controversiële lockdowns werden in 2020 (tot op de dag van vandaag) door sommigen geprezen als succes maatregel in de strijd tegen het virus. Positief over lockdowns en avondklokken: E.H.A. Mills, A.L. Møller et al., ‘National all-cause mortality during the COVID-19 pandemic: a Danish registry-based study’, Eur J Epidemiol., 2020 nov, vol. 35(11), 1007-1019 (doi: 10.1007/s10654-020-00680-x); M. Boudry & J. De Ceulaer, 39-42, 130-135 & 182-183; Lawrence O Gostin; Eric A Friedman, Sara Hossain, Joia Mukherjee, Saman Zia-Zarifi, Chelsea Clinton, et al., 15p. [21] Vgl. ook met F.E. Juul, H.C. Jodal et al., ‘Mortality in Norway and Sweden during the COVID-19 pandemic’, Scand J Public Health., 2022 (feb.), vol. 50(1), 38-45 (doi: 10.1177/14034948211047137). Het verschil tussen algemene sterftecijfers en aan Covid-gerelateerde sterftecijfers staat centraal in deze studie die suggereert dat de sterftecijfers in Zweden (in vergelijking met Denemarken) een gevolg kunnen zijn van de lage sterftecijfers in de pre-Pandemie jaren. De studie concludeert: “All-cause mortality in 2020 decreased in Norway and increased in Sweden compared with previous years. The observed excess deaths in Sweden during the pandemic may, in part, be explained by mortality displacement due to the low all-cause mortality in the previous year”. [22] World Health Organisation, ‘14.9 million excess deaths associated with the COVID-19 pandemic in 2020 and 2021’, 5 mei 2022, via https://www.who.int/news/item/05-05-2022-14.9-million-excess-deaths-were-associated-with-the-covid-19-pandemic-in-2020-and-2021. Zie ook Sarah Newey, ‘Sweden’s Covid death rate among lowest in Europe, despite avoiding strict lockdowns. New WHO figures show pandemic wrought ‘staggering toll’ of almost 15m fatalities, but harsh restrictions were not the key to beating virus’, Telegraph, mei 2022, via https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/swedens-death-rate-among-lowest-europe-despite-avoiding-strict/ [23] Zie over de Reuters studie en de data caution van meerdere experts, Johan Ahlander, ‘Sweden saw lower 2020 death spike than much of Europe – data’, 24 maart 2021, via https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/sweden-saw-lower-2020-death-spike-than-much-europe-data-2021-03-24/ [24] https://stats.oecd.org/index.aspx?queryid=104676. Over deze cijfers, J. Smalley, ‘Sweden Wins! Country That Refused Lockdown and Kept Schools Open Has Lowest Pandemic Mortality in the World’, 8 november 2022, The Daily Sceptic, https://dailysceptic.org/2022/11/08/sweden-wins-country-that-refused-lockdown-and-kept-schools-open-has-lowest-pandemic-cumulative-excess-mortality-in-the-world/ [25] Haidong Wang et al., ‘Estimating excess mortality due to the COVID-19 pandemic: a systematic analysis of COVID-19-related mortality’, 2020–21, The Lancet, 2022 vol. 399 (Issue 10334), 1513-1536, via https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140-6736%2821%2902796-3. Uit deze cijfers blijkt dat Zweden het met een sterftecijfer van 91,2 per 100.000 (de WHO gaf 56 per 100,000) wel degelijk heel goed gedaan heeft in vergelijking met de buurlanden: in Europa doen, volgens deze studie, alleen Finland, Luxemburg en IJsland het beter. Volgens deskundigen is een oversterftecijfer een betere indicator voor het begrijpen van werkelijke omvang van de pandemie, omdat daarbij geen rekening wordt gehouden met mensen die in die periode toch al zouden zijn gestorven en ook omdat door dit soort cijfers te gebruiken het speelveld gelijk gemaakt wordt, zodat landen die onder rapporteren en te weinig sterfgevallen hebben gemeld, aan het licht komen. Zie ook Sarah Knapton & Ben Butcher, 'Britain’s Covid death rate compared with rest of world is not as bad as feared. Lancet study calculates excess death rates for 191 countries, with UK roughly in middle in 102nd place', 10 maart 2022, https://www.telegraph.co.uk/news/2022/03/10/uk-covid-death-rate-compared-rest-world-isnot-bad-feared/ [26] Fraser Nelson, 'Was Sweden right about Covid all along? The land of common sense seems to be thriving while Britain is counting the cost of harsh lockdown restrictions', 13 februari 2022, via https://www.telegraph.co.uk/news/2022/02/13/sweden-right-covid-along/ [27] "The cost of the various Covid measures is best summed up by the debt mountain: an extra £8,400 per head in Britain, and £3,000 in Sweden." [28] "Swedish schools kept going throughout, with no face masks. Sixth-formers and undergraduates switched to home learning, but the rest of Swedish children went to school as normal. That’s not to say there weren’t absences as the virus spread: it was common to see a third, at times even half of the class absent due to sniffles or suspected Covid. But there were no full-scale closures and, aside from some suspicions about minor grade inflation (the average maths grade sneaked up to 10.1, from 9.3), there is no talk in Sweden about educational devastation.". Zie ook de bespreking van de onderzoeksresultaten van Anna Eva Hallin (Karolinska Instituut Stockholm), over het open houden van de scholen en de effecten op het leerproces en het mentale welzijn in Anne Grietje Franssen, 'Zweedse scholen bleven grotendeels open tijdens de pandemie, welk effect had dat op de leerlingen?', De Morgen, 21 juli 2022, via https://www.demorgen.be/nieuws/zweedse-scholen-bleven-grotendeels-open-tijdens-de-pandemie-welk-effect-had-dat-op-de-leerlingen~b84d377a/?referrer=https%3A%2F%2F [29] "The impact on hospital waiting lists is also very different. Fear of a virus keeps people away – at the peak of the first wave, attendance at Swedish A&E was 31 per cent lower than normal; in Britain, it collapsed by 57 per cent. Routine operations were down by 20 per cent in Sweden and 34 per cent in England, so waiting lists grew in both countries. As they did pretty much world over". [30] Filip Michiels, ‘De Zweden hadden gelijk’ Epidemioloog Luc Bonneux fileert de Belgische corona-aanpak’, Doorbraak, 14 januari 2022, https://doorbraak.be/luc-bonneux-de-zweden-hadden-gelijk/ ; Filip Michiels, ‘Cøvid nitton: ‘Wat je van Zweden leren kan’. Beleidslessen uit het hoge noorden’, Doorbraak, 27 november 2021, https://doorbraak.be/covid-nitton-wat-je-van-zweden-leren-kan/ [31] Op 30 juni 2020 besliste de regering, na druk van het Parlement, een Commission of Inquiry op te richten met een zeer breed onderzoekmandaat. Verwacht werd een eindverslag uiterlijk op 28 februari 2022 en twee twee tussentijdse verslagen één op 30 november 2020 en één op 31 oktober 2021. Zweedse Regering, ‘Evaluation of the measures to tackle the outbreak of the virus that causes the disease COVID-19’, 30 juni 2020, https://www.government.se/4aae84/contentassets/120a2b9a8f304586b647a13861188641/dir.-2020-74-evaluation-of-the-measures-to-tackle-the-outbreak-of-the-virus-that-causes-the-disease-covid-19.pdf Zie ook Ministry of Health and Social Affairs, ‘Evaluation of the measures to tackle the outbreak of the virus that causes the disease COVID-19’, 27 oktober 2020, via https://www.government.se/legal-documents/2020/10/dir.-202074/ . Eveneens: https://en.wikipedia.org/wiki/Coronakommissionen [32] Corona Commission, Elderly care during the pandemic, Interim Report, 15 december 2020, via https://www.government.se/legal-documents/2020/12/summary-of-sou-202080-elderly-care-during-the-pandemic/ [33] Corona Commission, Sweden during the pandemic, Interim Report, volumes 1 and 2. [Swedish] 29 oktober 2021, via https://www.regeringen.se/rattsliga-dokument/statens-offentliga-utredningar/2021/10/sou-202189/ .We gebruiken de lange Engelse samenvatting toegevoegd aan het rapport (https://www.regeringen.se/4ab00d/globalassets/regeringen/dokument/socialdepartementet/summary-sweden-in-the-pandemic-1.pdf). Over het rapport ook Marta Paterlini, ‘What now for Sweden and covid-19?’, BMJ 2021;375:n3081 Zie ook Government Offices of Sweden, 'About the Government’s COVID-19 measures, 23 September', gepubliceerd 4 oktober 2021, via https://www.government.se/articles/2021/10/about-the-governments-covid-19-measures-23-september/ [34] Begin februari 2022 werden deze beperkte beperkingen reeds afgebouwd. Majority of COVID-19 restrictions to be removed on 9 February 2022, 3 februari 2022, https://www.government.se/government-policy/the-governments-work-in-response-to-the-virus-responsible-for-covid-1/ [35] In maart 2020 gingen de Zweedse buurlanden in lockdown, maar beperkte Zweden zich tot (1) het instellen van een EU afgesproken inreisverbod; (2) een beperking van het aantal personen dat openbare bijeenkomsten en evenementen bijwoont, eerst van 500 (vanaf 12 maart 2020) en vervolgens van 50 personen (vanaf 29 maart 2020), en (3) een verbod op het bezoeken van woonzorgvoorzieningen voor ouderen (vanaf 1 april 2020). Daarnaast (4) werden instellingen voor hoger middelbaar onderwijs en het volwassenenonderwijs opgeroepen om afstandsonderwijs in te voeren (vanaf 17 maart 2020). Over deze maatregelen met verwijzing naar wetgeving, Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 70-71 [36] Corona Commission, Sweden during the pandemic, English summary, 6 (via https://www.regeringen.se/4ab00d/globalassets/regeringen/dokument/socialdepartementet/summary-sweden-in-the-pandemic-1.pdf ) [37] Royal Swedish Academy of Science, Academy report proposes an independent expert unit for pandemics, [Swedish] . 30 november 2021, via https://www.kva.se/nyheter/slutrapport-efterlyser-oberoende-expertenhet-vid-pandemier/ . Over dit rapport ook Marta Paterlini, ‘What now for Sweden and covid-19?’, BMJ 2021;375:n3081 [38] “Of de keuze van Zweden redelijk was, of dat het beter zou zijn geweest om andere soorten maatregelen in te voeren om de verspreiding van het virus te beperken, is een vraag waarop de Commissie in haar eindverslag zal terugkomen. Om die vraag te beantwoorden is het nodig een beter inzicht te krijgen in de informatie waarover de belangrijkste besluitvormers beschikten als basis voor hun beoordeling van de ziektepreventie- en bestrijdingsmaatregelen tijdens de verschillende fasen van de pandemie. Bovendien moeten verscheidene andere aspecten van de Zweedse aanpak van de crisis nog worden onderzocht en beoordeeld. Daartoe behoren met name de gevolgen van de noodsituatie voor de economie en de persoonlijke financiën, en het vermogen van het Zweedse overheidsapparaat en zijn instellingen om een crisis te beheersen” (Corona Commission, Sweden during the pandemic, English summary, 1-2). [39] Aan het programma werkte in totaal ongeveer dertig externe onderzoekers van verschillende universiteiten en andere instellingen mee. [40] Corona Commission, Sverige under pandemin – Coronakommissionens slutbetänkande, 18 februari 2022, via https://coronakommissionen.com/publikationer/slutbetankande-sou-2022-10/ Een Engelse samenvatting; Corona Commission, English summary, via https://coronakommissionen.com/wp-content/uploads/2022/02/summary_20220225.pdf Over het rapport Niclas Rolander, ‘Swedish Covid Inquiry Finds Fault With Nation’s Initial Response’, 25 februari 2022, https://ampvideo.bnnbloomberg.ca/swedish-covid-inquiry-finds-fault-with-nation-s-initial-response-1.1728682; Ians, ‘Corona Commission Report criticises Sweden’s Covid-19 response’ 26 februari 2022 via https://www.mangalorean.com/corona-commission-report-criticises-swedens-covid-19-response/; Johan Ahlander & Niklas Pollard, ‘Sweden's COVID response was flawed but allowed freedoms – commission’, 25 februari 2022, via https://www.reuters.com/world/europe/sweden-pandemic-strategy-correct-early-response-flawed-commission-2022-02-25/ [41] Swedish government inquiry to rule on ‘no-lockdown’ Covid-19 strategy, The Local, 25 februari 2022, via https://www.thelocal.se/20220225/swedish-government-inquiry-to-rule-on-no-lockdown-covid-19-strategy/ [42] Vgl. ‘KEY POINTS: The final verdict on Sweden’s Covid-19 response’, The Local, 25 februari 2022, via https://www.thelocal.se/20220225/swedens-pandemic-strategy-fundamentally-correct-coronavirus-commission/ [43] Het water tussen Zweden en de rest van de wereld is niet altijd zo diep als gedacht. Zweden is vanuit een visie pro harde maatregelen wellicht een trage leerling, maar traag leren is niettemin ook leren. Bovendien is het Zweeds gezondheidsagentschap op het vlak van vaccinatie een uitgesproken pleitbezorger. Een verplichting werd nooit bepleit om dat het land zeer snel een hoge vaccinatiegraad bereikte. Ook zijn eind 2021, met wat druk van Koning en Parlement, maatregelen zoals een vaccinatiecertificaat en een avondklok ingevoerd, zij het voor korte tijd. [44] Anno 2022 streng zijn voor de leerling die bij nader inzien de beste blijkt, is wat vreemd. Vgl met Johan Anderberg, ‘Here’s Why No One Wants to Talk About Sweden’, The Pulse, 19 april 2022, https://thepulse.one/author/johan-anderberg/ De auteur merkt op dat vanaf 2022 buitenlandse journalisten op vreemde wijze wegbleven op Zweedse persconferenties in tegenstelling tot hun massale aanwezigheid in de jaren ervoor. [45] Het eindrapport opent dan ook als volgt: “In vergelijking met de rest van Europa heeft Zweden de pandemie relatief goed doorstaan en behoort het tot de landen met de laagste oversterfte in de periode 2020-2021. Dat is natuurlijk een goede zaak, maar om lessen te trekken moeten we niet vergeten hoe de situatie in het voorjaar van 2020 was. Op sommige momenten in die periode had Zweden sterftecijfers die tot de hoogste in Europa behoorden. De infectie verspreidde zich naar veel woonzorgcentra voor ouderen, de zorgbehoeften van sommige ouderen werden niet door artsen beoordeeld, de uitgevaardigde richtlijnen betekenden dat ouderen soms niet de ziekenhuisbehandeling kregen die hen had kunnen helpen, en veel mensen stierven zonder familielid of ander persoon aan hun zijde” (Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 1.) [46] Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 3-4 [47] Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 11. [48] "Er ontstond discussie over wat hiermee werd bedoeld, en volgens de Commissie in het voorjaar van 2020 was er vaak veel ruimte voor individuele interpretaties. Het zou veel beter zijn geweest om duidelijker gedragsregels uit te vaardigen, zoals het onmiddellijk adviseren van een afstand van twee meter en het aansporen van mensen om "deze Pasen thuis te blijven". Het advies om grote bijeenkomsten te vermijden had vervangen moeten worden door "ga alleen om met mensen uit je eigen familie". Dergelijke adviezen en aanbevelingen stellen nog hogere eisen aan de communicatie met mensen wier eerste taal niet het Zweeds is of die om andere redenen moeite hebben om de boodschap op te nemen. Dit betekent dat de informatie niet alleen in een groot aantal andere talen moet worden verstrekt, maar bijvoorbeeld ook zo moet worden geformuleerd dat zij voor alle doelgroepen duidelijk is” (Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 11.) [49] De Commissie legt bij de zesde aanbeveling over communicatie met de burger via strike bevelen en normen niet uit hoe dit verenigbaar is met een beleid dat de burger als volwaardige, verantwoordelijke gesprekspartner beschouwt in staat tot eigen afwegingen, waarvan sprake in de tweede aanbeveling. [50] Het voorzorgsprincipe wordt vaak gelijkgesteld met 'voorzichtigheid betrachten', maar het principe gaat niet in eerste instantie over voorzichtigheid of het tegenhouden van veranderingen, maar over hoe te handelen bij wetenschappelijke onzekerheid. Zie meer uitgebreid, S.O. Hansson, 'How Extreme Is the Precautionary Principle?', Nanoethics 2000, vol. 14, 245–257 (https://doi.org/10.1007/s11569-020-00373-5) [51] Over het misleidend karakter van de termen 'weak' and 'strong', S.O. Hansson, 247. Dat neemt niet weg dat er inderdaad is van een ‘stille revolutie’ rond het voorzorgbeginsel. Naar een vervuilend bedrijf toe kan de oudste invulling van voorzorg als niet-handelen bij wetenschappelijke onzekerheid makkelijk worden toegelicht: bij lozing van een product dat ‘ernstige of onomkeerbare schade kan veroorzaken aan de samenleving of het milieu, en er is geen wetenschappelijke consensus dan ligt de bewijslast bij het bedrijf. Wat moeilijker wordt het om de rol van de overheid als controleur in te passen in dit verhaal. In het milieurecht is al geruime tijd een evolutie gaande van curatief naar proactief optreden door de overheid (N. De Sadeleer, ‘Het voorzorgsbeginsel: een stille revolutie’, Tijdschrift voor Milieurecht, 1999, 82-99). Dat heeft zich vertaald in talloze milieuverdragen (een kort overzicht geeft https://www.gdrc.org/u-gov/precaution-7.html). Internationale verdragen richten zich tot de staat. Wat moet deze doen bij mogelijke vervuiling door bedrijven of door anderen? Dat heeft zich onder meer vertaald in een complexe regeling in beginsel 15 van de Verklaring van Rio (https://www.intussen.info/OldSite/Planbureau%20DO/pdf/rio_n.pdf): “Teneinde het milieu te beschermen zullen staten naar hun vermogen op grote schaal de voorzorgs- benadering moeten toepassen. Daar waar ernstige of onomkeerbare schade dreigt, dient het ontbreken van volledige wetenschappelijke zekerheid niet als argument te worden gebruikt voor het uitstellen van kosteneffectieve maatregelen om milieuaantasting te voorkomen”. Niet-weten met wetenschappelijke zekerheid is bijgevolg geen geldig excuus voor de overheid. De overheid moet optreden voor (meer) schade wordt aangericht. “Overheidsactie in een dergelijke situatie is onder meer gebaseerd op de doctrine van het vertrouwen dat de bevolking mag hebben in de overheid. Dit principe maakt o.m. deel uit van de Verklaring van Rio en houdt in dat overheden in actie moeten komen om milieuschade te voorkomen wanneer dit milieu schade dreigt op te lopen, onafhankelijk van het bestaan van een wettelijke regeling (L. Hens & N. Van Larebeke, ‘Het voorzorgsbeginsel in de praktijk Kankerpreventie en endocriene verstoorders’, Samenleving & Politiek, 2001, vol. 8, nr. 1 (januari), 12-26). Een gewone risicoanalyse, steunend op de traditionele, voorspellende wetenschap, van kwantificeerbare risico’s is bij wetenschappelijke onzekerheid niet mogelijk, doch de overheid moet (1) zo rationeel mogelijk handelen, (2) streven naar zo volledig mogelijke risicoanalyse die in het licht van nieuwe wetenschappelijke gegevens opnieuw wordt bekeken; (3) met politieke afweging van de resultaten tegen een voor de maatschappij aanvaardbare risico’s, en (4) met randvoorwaarden zoals het proportionaliteitsbeginsel (in verhouding staan tot het gekozen beschermingsniveau); de anti-discriminatieregel (niet tot discriminatie leiden); het coherentiebeginsel (samenhangen met eerder besliste soortgelijke maatregelen), de regel van de kosten-batenanalyse (berusten op een onderzoek naar kosten en voordelen) [52] Zie voor een verankering van deze randvoorwaarden in het EU recht, S.O. Hansson, 245–247; L. Hens & N. Van Larebeke, 14-15 met verw. onder meer naar een belangrijke beleidsdocument (Mededeling) van de Europese Commissie uit 2000. [53] Het preventiebeginsel in het milieurecht houdt in dat, wanneer maatregelen worden genomen, die maatregelen in de eerste plaats gericht moeten zijn op het voorkomen van preventie (milieuverontreiniging) en niet op het herstellen of ongedaan maken van de verontreiniging nadat deze zich heeft voorgedaan. Dat laatste is immers niet altijd meer mogelijk. [54] Let vooral op het einde van deze passage in het rapport: “De Commissie komt herhaaldelijk terug op de discussies over het "voorzorgsbeginsel". Dit kan worden gezien als een basishouding bij het reageren op een bedreigende situatie wanneer de beschikbare informatie zeer onzeker en onvolledig is. Het beginsel houdt in dat besluitvormers in dergelijke situaties niet passief moeten wachten op een beter inzicht, maar actief stappen moeten ondernemen om de dreiging tegen te gaan. Het betekent met andere woorden dat het beter is te handelen dan te wachten op betere gegevens voor de besluitvorming. Later kan men zijn acties aanpassen naarmate nieuwe kennis beschikbaar komt. De Zweedse rampencommissie (opgericht na de tsunami van december 2004) heeft treffend beschreven hoe dit beginsel op alledaags niveau richting geeft aan brandweer- en reddingsoperaties. De basisregel in dat verband is om voldoende middelen in te zetten voor een relatief groot incident en vervolgens een deel daarvan terug te trekken als blijkt dat ze niet nodig zijn, in plaats van één voertuig te sturen en pas later meer in te zetten als de situatie daarom vraag” (Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 3). [55] Brandblusoperaties zitten, zoals gezegd, in de sfeer van de wetenschappelijke zekerheid met zijn voorspelbare risico’s en wordt beheerst door de normale regels van crisismanagement en preventie (bijvoorbeeld, bij grote branden beter meer dan een brandweerwagen sturen). Niet toevallig wemelt het boek van Boudry en De Ceulaer, verdedigers van lockdowns en strenge overheidsmaatregelen, van verwijzingen naar branden en de brandweer. Zie onder meer “Het is met een lockdown zoals met bluswerk. Hoe langer je wacht, hoe meer werk en hoe groter de schade. Ook de nevenschade. De brandweermetafoor werkt niet alleen voor het begin, maar ook voor het einde van een lockdown. Te laat beginnen is niet slim, te vroeg stoppen nog minder. De brandweer vertrekt niet terwijl de zolder nog een klein beetje in brand staat” (M. Boudry & J. De Ceulaer, 132) [56] De Commissie schijnt wel bewust te zijn van deze verwarrende hantering van het voorzorgsbeginsel en spreekt op een aantal plaatsen in het rapport over ‘a precautionary principle or principle of action’ (p20 & 24), alsof het de keuze van het label openlaat, als er maar actie wordt genomen. Over de plaats van het voorzorgbeginsel in het geheel van de veiligheidsprincipes, S.O. Hansson, 'How Extreme Is the Precautionary Principle?', Nanoethics 2000, vol. 14, 245–257 (https://doi.org/10.1007/s11569-020-00373-5) [57] Tegnell aangehaald door Fraser Nelson, 'Was Sweden right about Covid all along? The land of common sense seems to be thriving while Britain is counting the cost of harsh lockdown restrictions', The Telegraph, 13 februari 2022, via https://www.telegraph.co.uk/news/2022/02/13/sweden-right-covid-along/ [58] Titti Mattsson, ‘Sweden’, 2021, https://lexatlas-c19.org/sweden/ [59] Richard Milne, ‘Anders Tegnell and the Swedish Covid experiment’, Financial Times, 11 september 2020, https://www.ft.com/content/5cc92d45-fbdb-43b7-9c66-26501693a371 [60] Interview in Bevan Shields, ‘Sweden's Covid-19 plan a disaster waiting to happen or a bold, evidence-based response?’ 22 april 2020 [61] Anne Grietje Franssen, 'Zweedse scholen bleven grotendeels open tijdens de pandemie, welk effect had dat op de leerlingen?', De Morgen, 21 juli 2022 [62] Fraser Nelson, 'Was Sweden right about Covid all along? The land of common sense seems to be thriving while Britain is counting the cost of harsh lockdown restrictions', The Telegraph, 13 februari 2022, https://www.telegraph.co.uk/news/2022/02/13/sweden-right-covid-along/ [63] Kipp Jones, ‘Denmark and Sweden Halt Use of Moderna COVID Vaccine for Everyone Under 30’, 6 oktober 2021, The Western Journal, https://www.westernjournal.com/denmark-sweden-halt-use-moderna-covid-vaccine-everyone-30/ [64] Government Offices of Sweden, ‘Decision on vaccination certificates for public gatherings and events applies as of 1 December 2021’, 1 December 2021, via https://www.government.se/articles/2021/12/decision-on-vaccination-certificates-for-public-gatherings-and-events-applies--as-of-1-december-2021/. Zie ook ‘Sweden to introduce vaccine passes for events of over 100 people’, 17 november 2021, https://www.thelocal.se/20211117/analysis-will-sweden-introduce-covid-vaccine-passes/; Emma Löfgren, ‘Sweden rolls out Covid passes for events – but some foreigners are still excluded, The Local, 30 november 2021, https://www.thelocal.se/20211130/sweden-to-start-using-covid-passes-at-events-but-some-groups-are-still-excluded/ Het in december 2021 ingevoerd system van passen, werd vanaf 12 januari 2021 verstrengt en verplicht voor binnenevenementen van meer dan 50 personen, toen het land geconfronteerd werd met een grote toename van het aantal besmettingen (40.000 gemelde gevallen per dag in de tweede week van januari 2022). [65] Gezondheidsminister Lena Hallengren in ‘Sweden expands vaccine passes, tightens restrictions on virus surge’, 21 december 2021, https://medicalxpress.com/news/2021-12-sweden-vaccine-tightens-restrictions-virus.html [66] Aldus een regeringslid in Sweden to introduce vaccine passes for events of over 100 people’, 17 november 2021, https://www.thelocal.se/20211117/analysis-will-sweden-introduce-covid-vaccine-passes/; [67] Boudry en De Ceulaer bestrijden in hun boek (p.164-166) proportionele maatregelen zoals omgekeerde lockdowns (onder meer voorgesteld in The Great Barrington Declaration opdat volgens hen de schade niet voorzienbaar zou zijn. Ze negeren daarbij de realiteit van het virus dat jongeren geen schade berokkent (alleszins geven ze geen cijfers over slachtoffers onder jongeren mensen, waarschijnlijk omdat er ook nauwelijks slachtoffers zijn). Ook is hun afwijzing van Barrington te veel gesteund op hun praktisch bezwaar dat je risicogroepen niet kan afzonderen van jonge mensen, hoewel de Great Barrington Declaration (die ze blijkbaar niet gelezen hebben) juist op dit moment belangrijke maatregelen voorstelt (onder meer het personeel in rusthuizen langere tijd niet veranderen, maar laten inwonen). Over de geringe virusschade bij jongeren, zie verder in de tekst de bespreking van de aanbeveling hierover door het Zweedse gezondheidsagentschap (‘Rekommendation om allmän vaccination mot covid-19 för barn 12–17 år tas bort’ van 30 september 2022). [68] Zie over de passiviteit van de Belgische wetgever, M. Boudry & J. De Ceulaer, 180-182. [69] Zie de gewogen evaluatie van de gemaakte wetgeving in Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 21-27. [70] Meer algemene maatregelen werden daarom (tijdelijk!) mogelijk gemaakt door de op 8 januari 2021 in werking getreden Tijdelijke Wet Covid-19. Deze temporary Covid-19 Act 2021 geeft de regering de bevoegdheid om bij verordening algemene beperkingen, op te leggen. Bij deze verbodsbepalingen, afdwingbaar met boetes, moet gedacht worden aan het beperken van het maximum aantal toegestane personen op een bepaalde plaats of evenement; het sluiten van parken, sport- of culturele voorzieningen, bedrijven, openbaar vervoer, enz. [71] Voor een bespreking en een overzicht van de actualisaties, Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 17-18. De wet kan geraadpleegd worden op https://www.riksdagen.se/sv/dokument-lagar/dokument/svensk-forfattningssamling/smittskyddslag-2004168_sfs-2004-168 [72] Communicable Diseases Act (2004:168), ch 1, para 4. [73] Communicable Diseases Act (2004:168), ch 1, para 4. [74] Voor Boudry en De Ceulaer is het een indicatie dat de Zweden het niet beter doen dan de Belgen als er ‘aan de noodrem moet getrokken worden’ (M. Boudry & J. De Ceulaer, 230) [75] Anne Grietje Franssen, 'Zweedse scholen bleven grotendeels open tijdens de pandemie, welk effect had dat op de leerlingen?', De Morgen, 21 juli 2022 [76] Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 72. [77] Lag (2020:148) om tillfällig stängning av verksamheter på skolområdet vid extraordinära händelser i fredstid (Act (2020:148) of 19 March 2020 on the temporary closure of school activities in the event of extraordinary peacetime events), via https://www.riksdagen.se/sv/dokument-lagar/dokument/svensk-forfattningssamling/lag-2020148-om-tillfallig-stangning-av_sfs-2020-148. Hierover, Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 72-73 [78] Act (2020:148) of 19 March 2020 on the temporary closure of school activities in the event of extraordinary peacetime events, art. 4 [79] Waaronder een beslissing van het Zweeds agentschap voor de volksgezondheid dat de school in een bepaald risicovol gebied ligt [80] Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin 81 met verw. [81] ‘Sweden joins Norway and Denmark lifting all COVID restrictions and reopening to travelers’, 10 februari 2022, via https://www.lonelyplanet.com/news/scandinavia-restrictions-lift [82] https://www.krisinformation.se/en/news/2021/december/children-in-special-groups-5-11-years-are-recommended-to-be-vaccined-against-covid-19/ [83] https://www.krisinformation.se/en/news/2021/december/children-in-special-groups-5-11-years-are-recommended-to-be-vaccined-against-covid-19/ [84] Public Health Agency of Sweden, Rekommendation om allmän vaccination mot covid-19 för barn 12–17 år tas bort, 30 september 2022, https://www.folkhalsomyndigheten.se/nyheter-och-press/nyhetsarkiv/2022/september/rekommendation-om-allman-vaccination-mot-covid-19-for-barn-1217-ar-tas-bort/ . De aanbeveling, met engelse samenvatting, is te verkrijgen via https://www.folkhalsomyndigheten.se/contentassets/9d476c77f5754f0282537ed69a8df2fa/avslut-allman-rekommendation-vaccination-covid-19.pdf [85] Het rapport bij deze beslissing gaat terug in de tijd en legt uit dat de oorspronkelijke aanbeveling om gezonde jongeren te vaccineren sowieso met voorzichtigheid is opgesteld ‘omdat voor jongeren de risico-batenafweging voor algemene vaccinatie complexer bleek dan voor volwassenen en ouderen’. Nieuwe inzichten leiden nu tot een andere afweging: (1) tijdens de pandemie zijn immers weinig kinderen en adolescenten ernstig ziek geworden van covid-19; (2) de immuniteit in deze groep is ook zeer hoog; (3) uit de huidige epidemiologische inzichten blijkt dat de nieuwe virusvarianten van SARS-CoV-2 steeds mildere symptomen veroorzaken. Het risico voor ernstige covid-ziekten blijft bijgevolg laag in jongere leeftijdsgroepen, en het agentschap heeft ook geen duidelijke risicogroepen kunnen aanwijzen bij kinderen en jongeren. [86] Wet (2021:1070) betreffende de vergoeding door de overheid van letselschade veroorzaakt door vaccins tegen de ziekte covid-19 (Lag (2021:1070) om statlig ersättning för personskada orsakad av vaccin mot sjukdomen covid-19), https://riksdagen.se/sv/dokument-lagar/dokument/svensk-forfattningssamling/lag-20211070-om-statlig-ersattning-for_sfs-2021-1070 Hierover, Elin Hofverberg, ‘Sweden: Parliament Approves Monetary Compensation for Injuries Caused by COVID Vaccine’, 2021, via https://www.loc.gov/item/global-legal-monitor/2021-11-14/sweden-parliament-approves-monetary-compensation-for-injuries-caused-by-covid-vaccine/ [87] Dit zou het geval zijn wanneer de fabrikant geen deel uitmaakt van de Zweedse farmaceutische verzekering of wanneer de verzekeringsuitkering het totale maximumbedrag heeft bereikt dat via verzekeringen uitgereikt worden (voor schade als gevolg van COVID-19 vaccinatie ligt het maximum momenteel op 20 miljoen Zweedse kronen). [88] ‘Thousands protest in Sweden against Covid-19 vaccine pass’, 22 januari 2022, https://www.straitstimes.com/world/europe/thousands-protest-in-sweden-against-covid-19-vaccine-pass [89] Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 8 [90] Er blijft een verschil met de gehanteerde slogans en concepten zoals dit van het Zwitserse Kaas-model of 'whatever works' dat men bijvoorbeeld aantreft bij de Belgische overheidsexperten en in het werk van Boudry en De Ceulaer (M. Boudry & J. De Ceulaer, 39-42). Men leze kritisch M.-A. Gavray & P. De Hert, ''De corona-adviespraktijk van de GEMS wetenschappelijk doorgelicht. Analyse naar aanleiding van de ontbinding van een politiek denkende experten groep', De Controverseratie, 13 april 2020, 21p., Met een Zwitserse Kaas-benadering wordt een precieze analyse van de impact van individuele maatregelen naar de achtergrond gedrongen, hoewel deze impactanalyse omwille van de grondrechten in beginsel vereist is. Een ‘whatever works’ benadering of ‘baat het niet dan schaadt het niet’ kan in rechten tot op bepaalde hoogte worden aanvaard, maar hoe sterker het vrijheidsbeperkend karakter van een individuele maatregel, hoe meer mag verwacht worden dat deze op zichzelf genomen een voldoende sterk aantoonbaar effect heeft op de viruscirculatie. Bij iets relatief onschuldig als een mondmaskerplicht kan dat makkelijker aanvaard worden, maar bij de avondklok of het CST ligt dat toch wel anders. Maarten Boudry & Joël De Ceulaer, verdedigers van het concept, voegen hier bovendien de preventieparadox aan toe waardoor accountability voor een hard beleid en paniek zaaiende modellen ter voorbereiding van het beleid wel heel dun wordt. Vgl. over de wenselijkheid van de avondklok en paniek-zaaiende modellen (M. Boudry & J. De Ceulaer, 39-42; 168-170; 173-175). Hoe anders ligt het in Zweden waar lockdowns afgewezen worden (‘using a hammer to kill a fly’). Zie verder [91] Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 8 Vakantiegangers die begin 2020 terugkeerden uit de Alpen, waar de eerste Europese uitbraak werd gemeld, hadden in quarantaine moeten worden geplaatst. [92] Het rapport stelt dat winkelcentra, restaurants, overdekte zwembaden en evenementen al in maart 2020 gesloten en afgelast hadden moeten worden, maar geeft ook aan dat niet mogelijk was vanwege wetgeving. Deze kwam er pas op 8 januari 2021 met de inwerkingtreding van een nieuwe, tijdelijke Wet Covid-19. Deze tijdelijke wet voorzag in een kader voor algemene maatregelen en verboden. Door deze wet kreeg de centrale regering, (in een land met belangrijke regionale bevoegdheden) de bevoegdheid om bij verordening algemene beperkingen op te leggen. Dit betreft bijvoorbeeld een beperking van openbare en besloten bijeenkomsten in een groter verband dan voorheen. Deze verboden zijn ook afdwingbaar met boetes, en beogen meestal een beperking van het maximumaantal toegelaten personen op een bepaalde plaats of bij een bepaald evenement; en eventueel de sluiting van parken, sport- of culturele voorzieningen, bedrijven, openbaar vervoer, enz. Over deze Temporary Covid-19 Act 2021 van 8 januari 2021, (vervaldatun september 2021, maar in september 2021 verlengd tot 31 januari 2022 ) (Lag om särskilda begränsningar för att förhindra spridning av sjukdomen covid-19, https://www.svenskforfattningssamling.se/sites/default/files/sfs/2021-01/SFS2021-4.pdf), leze men Titti Mattsson, ‘Sweden’, 2021, https://lexatlas-c19.org/sweden/ en Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, 'Sweden: Legal Response to Covid-19', in Jeff King and Octávio LM Ferraz et al (eds), The Oxford Compendium of National Legal Responses to Covid-19, Oxford: OUP 2021, randnummer 17-18 via https://oxcon.ouplaw.com/view/10.1093/law-occ19/law-occ19-e12 [93] Het rapport komt terug op de hoger besproken aarzeling van het agentschap inzake de mondmaskers. Het agentschap had deze maskers initieel niet aangeraden voor overdekte ruimten en openbaar vervoer daar ze meer kwaad dan goed konden doen en een vals gevoel van veiligheid konden geven (hoger). Zoveel eerlijkheid wordt in het rapport niet gesmaakt, want het stelt verwijtend vast dat toen het agentschap in december 2020 van gedachten veranderde en individuen aanspoorde om wel een masker te dragen bij het gebruik van het openbaar vervoer, dit genegeerd werd door veel mensen. [94] “Rigorous initial measures next time a pandemic looms would offer greater scope to analyse the seriousness of the threat, mobilise an emergency organisation, make emergency stockpiles available, strengthen protection for those particularly at risk, and introduce other disease prevention and control measures, such as large-scale testing, organising contact tracing and preparing facilities for quarantine and isolation. In the light of current knowledge, however, the Commission is not convinced that extended or recurring mandatory lockdowns, as introduced in other countries, are a necessary element in the response to a new, serious epidemic outbreak” (Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 9). [95] Een mogelijke interpretative is deze: bij grote onzekerheid en groot potentieel gevaar is een korte lockdown verantwoord. Die korte afkoelingsperiode laat toe alles beter op een rijtje te zetten. Maar de dag dat men zo’n lockdown instelt moet de exit al voorbereid worden. [96] Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 10-15 [97] “De regering was actief betrokken bij het besluit om tijdens de eerste golf de kleuterscholen en de verplichte scholen niet te sluiten. Maar afgezien daarvan is het op zijn minst onduidelijk of het destijds de regering was die de uiteindelijke afweging maakte tussen verschillende belangen in de samenleving. Het is ook onduidelijk of zij de Zweedse maatregelen voor ziektepreventie en -bestrijding actief heeft geëvalueerd in relatie tot de besluiten van andere regeringen. In een crisis mag er geen onzekerheid bestaan over wie de leiding heeft. De regering is ook verantwoordelijk voor deze onzekerheden” (Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 18) [98] Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 16. andere expertise en putten uit kennis en beoordelingen van de wetenschappelijke gemeenschap buiten het bureau. Het Agentschap voor de volksgezondheid heeft weliswaar op 17 april 2020 besloten een adviserende referentiegroep te benoemen. Maar toen was de algemene aanpak van het Agentschap al vastgesteld. Bovendien wijst de frequentie waarmee de groep bijeenkwam er nauwelijks op dat ten volle gebruik is gemaakt van haar collectieve deskundigheid. De Commissie is van mening dat het Agentschap had moeten zorgen voor een nog bredere inbreng, ook van kritische zijde. (p17) [99] Titti Mattsson, ‘Sweden’, 2021, https://lexatlas-c19.org/sweden/ [100] https://open-debat-ouvert.be/nl/wintermanifest-manifestedhiver/ [101] In onze bijdrage werd wèl aangestipt dat de recente manier van doden tellen (geen absolute sterftecijfers, maar oversterftecijfers) ('excess mortality’) aantonen dat de Zweedse cijfers helemaal niet slecht zijn in het licht van de resultaten van buurlanden zoals Denemarken. We komen er nog op terug in de rest van het besluit. [102] Eenzelfde signaal kwam ook van de Health and Social Care Inspectorate (IVO), de nationale Inspectie Gezondheidszorg en Sociale Zorg (IVO). Volgens deze overheidsinstantie zijn de hoge sterftecijfers in de rusthuizen enerzijds het gevolg van gebreken in de het zorg verleend door rusthuizen en anderzijds in de verbrokkeling van bevoegdheden rond ouderenzorg in het bijzonder tussen gemeenten en de districtsraden. Volgens het IVO heeft geen enkel districtsbestuur de volledige verantwoordelijkheid op zich genomen om tijdens de pandemie te zorgen voor aan de behoeften aangepaste medische zorg voor mensen die in speciale ouderenwoningen wonen. Het IVO verklaarde dat er dringend belangrijke maatregelen nodig zijn om de situatie in veel gemeenten te verbeteren. [103] Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 85. [104] Boudry en De Ceulaer verwerpen zoals gezien de eerste vergelijkbaarheid, maar beklemtonen de tweede, omdat er sprake is van ‘een soortgelijke bevolkingsdichtheid, connectiviteit en cultuur’ (M. Boudry & J. De Ceulaer, 229). [105] Johan Anderberg, ‘Here’s Why No One Wants to Talk About Sweden’, The Pulse, 19 april 2022, https://thepulse.one/author/johan-anderberg/ Dat verlies aan welvaart en vrijheid wordt door een gezondheidstechnische evaluatie bevraagd bij een of andere internationale instantie niet in kaart gebracht (VRT nieuws, ‘OESO gaat Belgische coronabeleid evalueren’, 10 november 2022, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/11/10/oeso-gaat-belgische-coronabeleid-evalueren/). [106] Edouard Mathieu, Hannah Ritchie, Lucas Rodés-Guirao, Cameron Appel, Charlie Giattino, Joe Hasell, Bobbie Macdonald, Saloni Dattani, Diana Beltekian, Esteban Ortiz-Ospina & Max Roser, Coronavirus Pandemic (COVID-19)', 2020, https://ourworldindata.org/coronavirus [107] https://ourworldindata.org/excess-mortality-covid?country=IND~USA~GBR~CAN~DEU~FRA#excess-mortality-our-data-sources [108] Johan Anderberg, ‘Here’s Why No One Wants to Talk About Sweden’,

Pdf van de tekst met voetnoten in plaats van eindnoten:

Paul De Hert_Het Zweeds pandemiebeleid en evaluatiebeleid

.pdf

Download PDF • 707KB